Een keizer voor Europa!


Het enige antwoord op de crisis is meer Europa. Maar dan wel een imperiaal, autoritair en centralistisch Europa, gestoeld op zijn traditionele waarden in plaats van een nietszeggend kosmopolitisme. Historicus David Engels trekt polemische conclusies uit een prikkelende vergelijking tussen de Europese Unie en de nadagen van de Romeinse republiek.


Hij was bang dat zijn critici hem in de extreme hoek zouden duwen, maar het waren uitgerekend rechtse nationalisten die het giftigst reageerden op het boek van David Engels. In Le déclin fileert de jonge historicus van de ULB genadeloos de hoogdravende idealen van het eengemaakte Europa. Ze hebben de Unie trots noch solidariteit opgeleverd, wel in een identiteitscrisis zonder voorgaande gestort. Volgens Engels vertoont Europa beangstigend veel gelijkenis met het klassieke Rome in de nadagen van de Republiek: moreel verval, vergrijzing, politieke apathie, identiteitscrisis, massale migratie en een groeiende kloof tussen de massa en de politiek.

Koren op de molen van populistische eurosceptici, zou men denken, ware het niet dat Engels uit een gelijklopende analyse de tegengestelde conclusie trekt. ‘Ik ben een Eurofiel. Ik pleit voor een sterker en zelfbewuster Europa. Er is het agressieve economische beleid van China, de reële dreiging van de islam, de opkomst van nieuwe grootmachten als India, of Brazilië,... Alleen als blok zal Europa standhouden in die instabiele, multipolaire wereld.’


Militarisme

Voor alle duidelijkheid: de Duitstalige Belg David Engels vergelijkt de crisis in Europa niet met de val van het Romeinse Rijk in 476, maar met de malaise tijdens de eerste eeuw voor Christus. Rome werd toen al ruim vierhonderd jaar bestuurd door twee verkozen consuls en vertegenwoordigers uit de aristocratie en het volk. Die democratische bestuursvorm had van de kleine stadstaat het middelpunt van een enorm rijk gemaakt, maar verkalkte door de vervreemding tussen volk en machthebbers, sociale conflicten, aanvallen van buitenaf en burgeroorlogen. Het rijk dreigde uiteen te spatten, tot Octavianus (later Augustus genoemd) met de hulp van het leger en het volk alle macht naar zich toetrok en de stabiliteit terugbracht.

Engels beschouwt dit als de belangrijkste periode uit de Europese geschiedenis voor een beter begrip van het huidige Europa. ‘Ofwel volgt Europa het model van het Romeinse Rijk, dat zich succesvol omvormde van een machteloze Republiek in een Keizerrijk dat het hoofd kon bieden aan de interne en externe dreigingen. Ofwel eindigen we zoals het klassieke Griekenland, waar al die soevereine stadstaten nooit een echte federatie konden vormen, ondanks hun gemeenschappelijke taal en cultuur, en eindigden als irrelevante vazalstaten van Rome.’


Er is ook de piste die de Britten nastreven: een los verbond van staten binnen een eenheidsmarkt.

‘Politiek gaat om macht. En macht stoelt niet alleen op economische kracht, maar ook op de mogelijkheid om militair te reageren.’

‘Europa leeft al vijftig jaar in een soort gedemilitariseerde rust, maar die is artificieel. Het is niet de Unie, maar de Koude Oorlog die voor vrede heeft gezorgd, gebaseerd op het afschrikkingseffect van het Amerikaanse en het Russische kernwapenarsenaal.’

‘Elke historicus kan u zeggen dat vrede geen blijvende toestand is. De Arabische Lente evolueert niet zoals velen in Europa hadden gehoopt. China zoekt zijn macht ook hier uit te breiden. Binnen Europa broeden etnische conflicten. Een louter economische eenheidsmarkt is geen antwoord op zulke dreigingen. Europa moet politiek met één stem kunnen reageren.’


Vrede is nochtans een van de pijlers waarop de Europese identiteit is gebouwd.

‘Het is mooi om jezelf pacifist te noemen. Tot er iemand voor je staat met slechte bedoelingen en een revolver in de hand. Europa kan niet blijven schuilen onder de Amerikaanse paraplu. Een continent van 500 miljoen inwoners dat voor negentig procent van zijn grondstoffen afhankelijk is van andere werelddelen, moet zijn toegang tot gas, olie of metalen ook militair kunnen garanderen.’

‘Trouwens, zo gedemilitariseerd is Europa niet. Na de VS heeft Europa de hoogste militaire uitgaven ter wereld. Alleen zijn die legers niet slagkrachtig omdat ze niet onder één bevel opereren.’


Hier loopt de vergelijking met het Oude Rome toch mank. Rome was wél imperialistisch en militaristisch.

‘Het Romeinse Rijk is inderdaad gegroeid uit veroveringen, de Europese Unie uit vrijwillige toetreding. Maar aan het einde van de Republiek voerde het alleen nog defensieve oorlogen. Landen als Syrië, Klein-Azië of Bithynia vroegen zelfs om toetreding tot het Romeinse Rijk.’

‘Omgekeerd is de Europese Unie al lang niet meer het vrijwillige verbond dat ze beweert te zijn. Het staat elk land in theorie vrij de Unie te verlaten. In de praktijk is dat economische zelfmoord. Ook vrijwillige toetreding is relatief geworden. Landen als Kroatië konden niet buiten de EU blijven. En Griekenland is de facto een protectoraat, waar het parlement nog slechts ratificeert wat Brussel en de trojka dicteren. Zelfs landen in de periferie, zoals Zwitserland en Noorwegen, zien zich verplicht een groot deel van de Europese regels over te nemen, willen ze handel drijven met de EU. Onbewust en onuitgesproken staat de EU al met een been in het imperium.’


Is dat niet de reden waarom Europa zijn legitimiteit verliest? Bij gebrek aan democratie.

‘Veeleer door een teveel aan democratie. Alleen voelt de EU niet democratisch aan. Europa heeft het beslissingsproces dermate gefragmentariseerd in talloze machtsniveaus met verschillende meerderheden, dat het alle slagkracht heeft verloren. Dat leidt tot verontrustende stemonthouding. Bij de vorige Europese verkiezingen heeft 42 procent van de kiezers gestemd.’


Volgens u is het fundamentele probleem van de EU niet de eurocrisis, maar een identiteitscrisis. Maar bestaat zo’n Europese identiteit wel?

‘Natuurlijk bestaat ze. Zet een Duitser, een Fransman en een Brit rond de tafel en ze vliegen elkaar in de haren over hun verschillen. Zet er een Chinees of een moslim bij, en ze voelen perfect aan wat hen als Europeanen bindt.’

‘De Europese identiteit is het resultaat van eeuwen van gedeelde geschiedenis en cultuur. Maar door het trauma van de twee wereldoorlogen heeft de EU haar geschiedenis de rug toegekeerd. De traditionele waarden, patriottisme, de christelijke wortels, het moest allemaal plaats ruimen voor universele waarden als verdraagzaamheid, gelijkheid, kosmopolitisme,...’


En dat werkt niet?

‘Als de Unie zichzelf definieert door universele waarden, wat belet dan dat zelfs Sri Lanka kandidaat-lidstaat wordt? De Romeinse Republiek was even humanistisch en kosmopolitisch als het Europa van vandaag. De hele wereld stroomde toe in Rome, omdat het er goed leven was. Maar de Romeinen wisten niet meer waar ze voor stonden en de interne solidariteit verdween. Hetzelfde gebeurt in Europa: waarom zou je solidair moeten zijn met de Grieken en niet met, pakweg, de Kameroen-ers?’

‘De Europese idealen zijn bedacht voor een ideale wereld, niet voor de echte wereld. Universele waarden zo abstract dat ze nietszeggend worden. Want de burgers ervaren wel degelijk een verschil in identiteit in relatie tot, bijvoorbeeld, de islamitische minderheden binnen de Unie. Het is net omdat Europa haar specifieke identiteit niet durft of wil benoemen, dat de Europese burger zich zo vervreemd voelt van de EU.’


Hoe zou u die identiteit benoemen?

‘Ik zou op zijn minst al de christelijke wortels van Europa benoemen. Waarom zegt Europa niet klaar en duidelijk dat Turkije niet thuishoort in de Unie omdat het een islamitisch land is? De Arabische Liga zou de kandidatuur van Italië ook niet in overweging nemen. Alleen de EU is zo politiek correct dat ze geen grenzen durft te trekken.’


U schrijft dat een Europese identiteit alleen in contrast met ‘de ander’ vorm kan krijgen. Is dat geen recept voor xenofobie?

‘Xenofobe, nationalistische partijen hebben de wind in de zeilen net omdat Europa haar eigenheid niet op een constructieve manier durft uit te dragen.’

‘Keizer Augustus was succesvol omdat hij, onder meer, de conservatieve waarden in eer herstelde, exotische rites verbood, de Romeinse tradities herwaardeerde, vreemde sektes uitwees,... Het paradoxale gevolg was dat migranten meer dan ooit carrière konden maken binnen de Romeinse hiërarchie, voor zover ze de “romanitas” omarmden.’


Augustus heeft met geweld de macht gegrepen.

‘Hij is verkozen, via volksraadpleging. En hij liet zijn beleid voortdurend bevestigen door referenda.’

‘Augustus heeft zijn macht niet opgelegd aan het volk. De mensen waren de chaos en besluiteloosheid van de Republiek zo beu, dat ze de komst van een krachtdadig heerser toejuichten. Augustus behield weliswaar de senaat, als een soort technocratisch bestuursorgaan. Maar doordat hij vier vijfde van het leger controleerde, was hij de facto almachtig.’

‘Toch slaagde Augustus erin om zijn hervormingen te verkopen als een terugkeer naar goed en legitiem bestuur. Hij is door de bevolking nooit als autocraat gepercipieerd. Augustus was ontzettend populair.’


Europa heeft een Augustus nodig?

‘Als de Unie wil overleven, heeft ze net als Rome een simpeler, transparanter bestuur nodig, met meer referenda, langere regeerperiodes, minder verkiezingen. Zodat ze krachtiger kan reageren op de interne en externe uitdagingen. Paradoxaal genoeg zal zo’n autoritairder bestuur democratischer overkomen bij de mensen. Zeker als de Unie ook nog eens geleid wordt door charismatische boegbeelden die de eigen identiteit uitdragen.’


Waar zou zo’n Europese Augustus dan vandaan moeten komen? De Fransen zullen nooit een caesar Merkel aanvaarden.

‘Je mag historische analogieën niet te letterlijk nemen. Augustus was slechts het gezicht van een elite die meer stabiliteit wilde en een grote bureaucratie die dat realiseerde.’

‘In Europa heeft de crisis een aantal politici op het voorplan gebracht die wél een supranationale steun kunnen genieten. Mettertijd zie ik zulke figuren het gezicht worden van een krachtiger Unie.’


Is zo’n imperiaal Europa duurzaam? Augustus was misschien een verlicht despoot, opvolgers als Nero of Caligula waren wrede gekken.

‘Nero was ook populair. En zelfs Tiberius en Domitianus waren al bij al efficiënte keizers. Hun imago is door de geschiedschrijving overdreven besmeurd. Het volk steunde het Keizerrijk. Tot de val van het Romeinse Rijk is er van onderuit geen enkele poging ondernomen om de Republiek te herstellen.’

‘In elk geval heeft de overgang van een Republiek in verval naar een imperiaal bestuur de levensduur van het rijk met enkele honderden jaren verlengd.’


DS, 06-10-2013 (Lieven Sioen)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB