Onderdrukking houdt nooit op bij de grens

Paul Scheffer


De kaping van een vliegtuig boven Wit-Rusland herinnert de democratieën aan hun gezamenlijke belangen tegenover dictaturen. Er kan geen twijfel over bestaan dat leiders als Vladimir Poetin en Aleksandr Loekasjenko de verzwakking van de westerse wereld zien als een kans om agressiever op te treden. De vervolging van opposanten binnen de eigen grenzen loopt als vanzelf over in vervolging buiten de eigen grenzen.


Dat bleek toen een vliegtuig van Ryanair werd gekaapt om de kritische journalist Roman Protasevitsj op te pakken (DS 25 mei). Zijn gedwongen bekentenis roept herinneringen op aan een duistere tijd. De reactie van de Europese Unie op deze provocatie is duidelijk, maar de ferme woorden van Charles Michel en Ursula von der Leyen kunnen niet verhullen dat de onderdrukking in Wit-Rusland het afgelopen jaar halfhartig is bejegend.

Die weifelende opstelling doet denken aan de houding tegenover totalitaire regimes tijdens de Koude Oorlog. Ook toen keken regeringen vaak weg wanneer protest in geweld werd gesmoord en opposanten in de gevangenis verdwenen. Nu een nieuwe confrontatie zich aandient, valt er wel iets te leren uit de tijd voor de val van de Muur.

De Poolse dichter Zbigniew Herbert schreef: ‘Zij die door rampspoed worden getroffen, zijn altijd eenzaam.’ De dissidenten voelden zich in de steek gelaten. Het is moeilijk voorstelbaar, maar ze werden geregeld aangemaand om niet te ver te gaan in de verdediging van mensenrechten. Hun stellingname zou de ontspanning tussen Oost en West in gevaar kunnen brengen. En veiligheid woog toch zwaarder dan vrijheid?

De democratieën aarzelden over het belang van oppositionele stemmen in het Oosten. Zo weigerde een van de helden van de ontspanning, de vroegere bondskanselier Willy Brandt, in 1985 om de Poolse vakbondsleider Lech Walesa in Warschau te bezoeken. Die had net drie jaar in de gevangenis doorgebracht vanwege verzet tegen het autoritaire bewind in zijn land.

Aan het begin van de ontspanningspolitiek was er nog wel een samenhang van macht en moraal. De befaamde leuze Wandel durch Annäherung ging om verandering door middel van toenadering. In de loop der tijd raakte de verandering – dat wil zeggen de democratisering – uit beeld. Het ging louter nog om toenadering tot de machthebbers in Oost-Berlijn of Moskou.

De dissidente schrijver Václav Havel zag goed dat ontspanning tussen landen alleen mogelijk is als er ook ontspanning bestaat in die landen zelf. Hoe kun je een regime vertrouwen dat zijn eigen burgers niet vertrouwt? Veiligheid was volgens hem niet duurzaam zonder vrijheid: onderdrukking houdt nooit op bij de grens. Daarom is zorg voor mensenrechten in andere landen meer dan idealisme alleen.

De ervaringen van toen hebben betekenis voor wat er nu gaande is. Vooral China en Rusland – die steeds minder scrupules hebben – stellen de liberale democratieën op de proef. En die dreiging is anders dan in de Koude Oorlog om de eenvoudige reden dat het economische gewicht van een land als China nu groter is.

Al meer dan tien jaar neemt de wereld een autoritaire wending. Die vraagt om een grotere weerbaarheid, maar hier heerst verdeeldheid. Er woedt een ware schoolstrijd tussen degenen die geloven dat handel zich weinig moet aantrekken van onderdrukking én degenen die denken dat onderdrukking gevolgen heeft voor handel.

Te veel mensen in het bedrijfsleven en de politiek bagatelliseren de Europese afhankelijkheid van Rusland (denk aan Nord Stream 2) of van China (denk aan Huawei). Ze zeggen luid en duidelijk dat er geen wezenlijk verschil is tussen afhankelijkheid van Amerika of afhankelijkheid van China. Dat verschil is er wel, al was het maar omdat deze economische belangen het moeilijk maken om kritisch te zijn over de schending van mensenrechten.

De komende jaren zal blijken of de Europese Unie, die een waardegemeenschap wil zijn, ook een veiligheidsgemeenschap kan worden. Wie de ontwijkende reactie op een jaar onderdrukking in Wit-Rusland ziet, weet dat we nog steeds aan het begin staan van een Unie die democratische beginselen ook buiten de eigen grenzen verdedigt. Dat het kleine Cyprus na eerder geweld in Minsk sancties kon blokkeren, zegt genoeg.

De les van de Koude Oorlog is dat ontspanning niet mogelijk is zonder nadruk op mensenrechten. De autoritaire aandrang eindigt namelijk nooit bij de eigen grenzen. Vroeg of laat raken de onderdrukking en de instabiliteit die zulke regimes eigen is ook ons deel van de wereld. De wandaden van Loekasjenko leren dat we allang in een nieuw conflict zijn beland tussen democratie en dictatuur.


DS, 29-05-2021 (Paul Scheffer)