De salsa dansen met Darth Vader in het ballenbad

Michael Foley, Leuk hé? De filosofie van plezier maken, Atlas Contact, 2017.


Het leven is één grote dans- en verkleedpartij. Michael Foley weet ook waarom. ‘De groep is er niet om pret te beleven, de pret is er om de groep te beleven.’


Michael Foley laat opnieuw van zich horen met een boek. Leuk hé? is de derde titel, na Absurde overvloed (2011), en Lang leve het gewone (2013), waarin hij op vrolijke filosofische wijze alledaagse fenomenen onder de loep neemt. Deze keer bijt hij zich vast in de vraag waarom mensen pret willen hebben. Voor het genot, voor het doorbreken van een sleur? Of komt er zingeving bij kijken? Biedt pret de geruststelling dat je er niet alleen voorstaat in deze wereld? Want Foley laat geen twijfel bestaan over zijn basisintuïtie. Van iets genieten (een warme chocomelk, een landschap…) is perfect mogelijk op je eentje. Maar pret wil gezelschap.

Plaats van afspraak is het café van de British Library in Londen. In de gang hangt een affiche van de tentoonstelling die er loopt: There will be fun. Een mooi startschot.

Michael Foley: ‘Pret is iets sociaals, inderdaad. Dat besef daagde heel geleidelijk, doordat ik om me heen keek. Gaan dansen, bijvoorbeeld, is enorm populair in mijn omgeving. Zelfs bij mensen van mijn leeftijd. Dan is er mijn schoonzus. Zij zingt in een koor en is daar dol op, terwijl vroeger rond koorzang het aroma van saaie kerkdiensten hing. Mijn dochter is een voetbalfan, en af en toe ging ik mee naar een match. Daar merkte ik hoe belangrijk de rol van het publiek in de beleving: het zingen, de Mexicaanse wave, het handgeklap. Dat was mijn eerste inzicht. Mijn tweede aha-moment kwam toen ik in al die dingen aspecten herkende van oeroude rituelen. Het zijn allemaal collectieve routines, die mensen het diepe gevoel geven bij elkaar te horen. Wie weet, dacht ik, loopt het individualisme op zijn laatste benen. En toen was het boek vertrokken.’

Het individualisme op zijn laatste benen? De ideologie van ‘My way or the highway’ en ‘Want ik ben het waard’ lijkt me nog springlevend.

‘Dat is waar. Maar er bouwt zich een tegenbeweging op, en die groeit en groeit. Ook al is ze nog niet helder gearticuleerd in een discours, ze is heel reëel. Een interessant fenomeen zijn de stedelijke stammen. Dat zijn groepen die losjes aan elkaar hangen, samenkomen rond een gedeelde interesse, daar pret aan beleven, waarna ieder weer zijns weegs gaat. Zulke groepen kunnen zich vormen rond sportactiviteiten, dans, evenementen, fuiven, een ludiek politiek protest...’

Komt het door de sociale media en het internet dat zulke banden makkelijker ontstaan?

‘Dat zijn mechanismen om de pret te geleiden, maar niet de bron ervan. De echte bron is het genoegen in een groepsactiviteit, het gevoel ergens bij te horen. Een van de sleutelzinnen van mijn boek luidt: de groep is er niet om pret te beleven, de pret is er om de groep te beleven.’

Onlangs was ik op een schuimfuif en zag ik zo’n uitgelaten stadsstam, ondergedompeld in zijn eigen symbool: zeepbellen die kortstondig frivole clusters vormden, om daarna weer uiteen te vallen. Zag ik dat juist?

‘Wat een wonderlijk beeld! Een schuimfuif, dus. Interessant… De aantrekkingskracht van ballen en bubbels was me al eerder opgevallen. Wist je dat er in Londen een club is, de Ballie Ballerson Bar, die een gigantisch ballenbad is? En een tijd geleden was er een kunstinstallatie, Jump In, waar de bezoekers tussen tienduizenden balletjes mochten spartelen. Ik herinner me ook de kunstenaar Carsten Höller en zijn bollen. Toen hij een paar jaar geleden in Tate Modern exposeerde, zette hij daar een gigantische schuifaf, die over verschillende verdiepingen reikte. Je zou kunnen zeggen dat de kinderlijke pret volop wordt herontdekt.’

Voor een kind is spelen, leren en pret beleven nog één geheel. Later gaat dat verloren. Dat vindt u beslist jammer.

‘Ach, als we nog konden leren als een kind en spelen als een kind, dan zou ons leven zoveel mooier zijn. Ik heb twee kleinkinderen. In hun spel draait alles om het proces, ze geven niets om het product. Als mijn kleindochter verft, gaat dat zo: ze neemt een borstel, doopt die in de pot, plant hem op papier en wrijft de verf uit. En doet dan exact hetzelfde opnieuw. Ik zit daarop te kijken en denk: als ze nu eens een andere kleur nam. Of die andere hoek van het blad kleurde, die is nog leeg. Ik ben de volwassene, ik wil een product zien, ik wil dat ze een Jackson Pollock aflevert die ik trots aan haar ouders kan tonen. Zij wil gewoon spelen met verf.’

Dat zou wat geven, als we niets om het product gaven. Deze brasserie zou niet bestaan. De British Library zou niet bestaan. De Eurostar ook niet.

‘Dat snap ik wel, maar dat is niet het punt dat ik wil maken. Natuurlijk moeten we de kost verdienen, eten klaarmaken en de vuilnisbak buitenzetten. Het gevaar is dat je een tunnelvisie krijgt waardoor je alléén maar nuttige dingen wil doen. De les die mijn kleindochter mij leert, is: doe ook eens iets zomaar, voor de pret.’

Zou u bijvoorbeeld schrijven voor de pret, zonder gepubliceerd te willen worden?

‘Hm, dat doe ik al. Kijk, mijn non-fictieboeken doen het goed. Maar de verkoop van mijn fictie, om nog te zwijgen van mijn gedichtenbundels, is niet zo denderend. Mijn literair agent trekt bleek weg als ik zeg dat ik fictie of poëzie aan het schrijven ben. Maar ik doe het toch. Ook al zit niemand daarop te wachten. Eigenlijk doe ik dat nog het liefst.’

U legt een verband tussen pret en transgressie: doen wat ingaat tegen het goed fatsoen. Moet dat per se?

‘Laat ik een voorbeeld nemen dat je niet verwacht: bdsm, de verzamelnaam voor bondage, dominantie, sadomasochisme, enzovoort. Daarin vind je veel kenmerken van pret terug: het is een ritueel, een groepsgebeuren, een rollenspel, met speciale kleren en accessoires, en je moet naar een bijzondere plaats gaan – ‘de kelder’. De transgressie zit erin dat bdsm raakt aan een van de heilige huisjes van onze tijd: de aanbidding van de vrijheid. Een meester-slaafrelatie gaat daar regelrecht tegenin. Dat is een van de bizarre gevolgen van onze verafgoding van vrijheid. Spelen met onderwerping wordt des te opwindender.’

U ziet ook een verband tussen sm en cosplay.

‘Het zijn allebei verkleedpartijen en rituelen waarrond mensen zich verzamelen, dat is het bruggetje. Cosplay is natuurlijk anders, want er is geen sprake van een seksuele dimensie of van onderwerping. Ben je wel eens naar zo’n cosplay-evenement geweest?’

Begin deze maand nog, naar Facts in Gent. Er waren duizenden bezoekers.


‘Het is al even enorm als hier, dus. Ik ging naar zo’n bijeenkomst en dan zie je daar die menigte die verkleed is als superhelden en -heldinnen, als katvrouwen of krijgers, apen van de Apenplaneet, en zombies, heel veel zombies, was dat bij jou ook zo? Daar heb je dat groepsding weer. Vampiers waren nog eenzaten, zombies komen altijd in hordes. Dan vraag je je toch af: waarom doen al die mensen dat?’

Vond u antwoorden?

‘Enerzijds is er het groepsaspect, de vreugde van het evenement. Want je verkleedt je niet om alleen thuis te zitten, je wil ermee naar buiten komen. Anderzijds hoop je met je prachtige pak als eenling op te vallen in de massa. Dat is het klassiek individualistische aspect. Het mooie aan cosplay is dat het die twee tendensen combineert in één ritueel.’

‘Verder belichaamt cosplay het inzicht dat het sociale leven in wezen een rollenspel is. Vroeger werd verondersteld dat een persoonlijkheid een unieke, vaste kern was. Daar valt flink wat op af te dingen. Jij bent immers iemand anders op je werk dan thuis. Als je onbekenden ontmoet, vertolk je weer iemand anders. Momenteel, nu ik tegenover jou zit, speel ik de rol van schrijver. Daar moet ik me altijd wat voor opvijzelen, want het liefst speel ik mezelf, de gezinsman.’

Is er een overkill aan pret? Facebook en Instagram zijn pretparades zonder einde.

‘Er is een grote sociale druk om zoveel mogelijk pret te vergaren. Je zou kunnen zeggen: belevingen worden belangrijker dan bezittingen, en dat is niet zo slecht. Alleen kunnen belevingen even onbevredigend zijn als bezittingen, en dan sta je nog even ver.’

‘Nog pijnlijker is het als de uitgestalde pret nep is. Een nicht van mij post op Facebook voortdurend strandfoto’s, feestjesfoto’s, lachende-mensenfoto’s. Maar ik weet dat in realiteit haar leven een puinhoop is. Zij is een uitvergroot geval, maar we lijden allemaal aan die neiging tot opbod. Iedereen denkt dat alle anderen het leuker hebben dan jezelf. Dat is waarschijnlijk nog waar ook.’

Voor uw onderzoek bent u ook op danscursus gegaan.

‘Dansen is zó populair vandaag, je kunt het niet geloven. Elke dans die ooit is uitgevonden, wordt wel ergens in Londen onderwezen. Daarrond vormen zich dan stedelijke stammen. Dans, ritme en feest zijn ook vaste kenmerken van rituelen door de tijden heen. Ik wilde wel eens die aantrekkingskracht zelf ondervinden. Ik heb mij aan salsa gewaagd.’

Nochtans is paardansen de uitzondering in de wereldgeschiedenis. Bij de meeste volkeren is dansen een collectieve zaak.

‘Dat klopt. Het paardansen ontstond in het Westen rond 1400, en is dus vrij jong. In de jaren 60 deed je zelfs helemaal alléén je ding op de dansvloer, dans werd een individuele expressie. Pas sinds de raveparty’s is de dans als collectief gebeuren helemaal terug. Als jij naar een schuimfuif gaat, zul je ook wel eens een dance-evenement bijwonen, denk ik zo.’

Mee op en neer deinen in de dansende massa van Tomorrowland is een aparte sensatie. Alsof je persoon opgaat in iets groters.

‘Wat je daar ervaart, is een gevoelen dat honderdduizenden jaren oud is en wat onze voorouders ook ondergingen in hun riten vol ritme en tromgeroffel. En in onze tijd kun jij dat herbeleven, ergens op een weide in België. Is dat niet fantastisch?’

‘Synchroon bewegen met anderen creëert een enorme groepsband. Dat is ook de logica achter militair marcheren – men vormt als het ware één lichaam. Of luister eens naar een publiek dat applaudisseert. Eerst klapt ieder op zijn eigen ritme, maar naarmate het applaus duurt, ontwikkelt zich een gezamenlijke cadans. Alsof die zich onbewust oplegt. Synchronie kan een intens gevoel van verbondenheid opwekken dat moeilijk in woorden is te vatten.’

Omdat het ouder is dan de taal, suggereert u in het boek.

‘Ons brein ontvangt constant een brij aan zintuiglijke gegevens, en probeert van die geluiden, vormen, kleuren en gewaarwordingen, een samenhangende werkelijkheid te maken. Het synchroniseert dus onophoudelijk indrukken – en reageert met welbehagen als het iets ervaart dat uit zichzelf al synchroon loopt.’

Waarom dansen intellectuelen niet? Misschien doen ze dat wel, maar dan niet in hun rol van intellectueel.

‘Intellectuele activiteit is doorgaans een solitaire bezigheid. Het is zitten, lezen, schrijven, luisteren. En er zijn nu eenmaal mensen die niet van pret houden. Mensen zoals ik, bijvoorbeeld. Echt waar, ik hou niet van pret. Waarschijnlijk haat ik pret. Dat geef ik niet graag toe. Dat komt wellicht omdat ik door en door een ouderwetse, twintigste-eeuwse individualist ben.’

U pleit voor een ironische kijk op pret. Wat belet u om die distantie te laten varen en écht in iets op te gaan?

‘Ik zie wel iets in die houding om tegelijk ernstig en niet ernstig te zijn, iets serieus te nemen en de belachelijkheid ervan in te zien. Ironie is pret beleven aan die afstand. Maar zodra je dat standpunt hebt ingenomen, is er geen weg terug.’

Komaan. U nam die danslessen, u ging naar de cosplay.

‘Dat was als waarnemer. Ik was zelf niet verkleed. Mijn salsa was verschrikkelijk.’

Zeg dat nu niet. De pret zit in het proces.

‘Mijn vrouw zei: dansen met jou was als militaire dril. Ik was echt heel, héél slecht.’

‘Kijk, het zit zo: ik zal nooit een fuifbeest of een gretige danser zijn, of me uitdossen als superheld. Ik ben verhuisd uit Ierland, ik woon in Londen, ik heb geen grote kennissenkring, ik hoor nergens bij, en wil dat ook niet. In deze fase van mijn leven gaat dat niet meer veranderen.’

‘Ik heb trouwens lang geaarzeld voor ik aan dit boek begon. Ik vond pret een plat onderwerp. Maar het drong tot me door dat mijn intellectueel snobisme in de weg stond. Want het is niet dat er iets mis is met pret. Het knelpunt lag bij mij. Eenmaal dat van de baan, heb ik met veel genoegen dit boek geschreven, en ik hoop dat het dat uitstraalt. Ik ben erdoor veranderd.’

Bent u er al van beticht dat u cultureel populisme promoot dat de weg plaveit naar politiek populisme?

‘Zowel het linkse als het rechtse kamp ziet het belang in van pret. Bij rechts is er het populisme, met zijn voorliefde voor massabijeenkomsten. Bij links manifesteert zich dat in een resem carnavaleske anarchistische actiegroepen, zoals The Clandestine Insurgent Rebel Clown Army, dat de prijs krijgt voor de mafste naam. Een linkse filosoof als Herbert Marcuse pleitte in de jaren 60 al voor speelse groepsactie. De vrolijke anarchisten van vandaag beroepen zich op het begrip “voorafschaduwing”: elk protest moet in de vorm tonen hoe zij de maatschappij van de toekomst zien. Dat is waarom zij in hun acties pret inbouwen.’

Communes, toch gestoeld op groepsgevoel, zijn nooit een succes geworden.

‘Daarom is het belangrijk het onderscheid te maken tussen stedelijke stammen en communes. Communes snijden zich af van de wereld, en keren zich in zichzelf. Daar komt ruzie van. Stedelijke stammen functioneren anders. De leden groeperen zich rond een tijdelijk initiatief, beleven daar hun gemeenschappelijkheid, en gaan nadien terug naar hun respectieve plekken in de samenleving. Het is een losse, open en soepele organisatievorm, terwijl een commune zichzelf verzegelt en daardoor wegkwijnt.’

Hebt u, na uw queeste, een goede raad die u ons kunt meegeven?

‘Ik geloof niet in mensen de les spellen, zelf kan ik dat ook niet verdragen. Ik ben geen makelaar in antwoorden, ik probeer geen pret te verkopen, ik beschrijf gewoon wat ik rondom mij zie gebeuren. Dus wat kan ik daarop zeggen? Vooruit dan maar. Een: wees geen intellectuele snob die neerkijkt op de pret van anderen. Twee: kijk naar je kinderen. Zij helpen je het spelen niet te verleren. Niet alles wat je doet, moet in het teken van de nuttigheid staan. Laat je kinderen je zenmeesters zijn.’


DSLetteren, 21-04-2017 (Filip Huysegems)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB