Het leven zoals het was


Deelnemers die naar de rechter trekken, kandidaten die geld eisen voor hun acteerprestaties en een publiek dat het spelletje al lang door heeft. Zijn de grenzen van de reality-televisie bereikt? Of zit er toch nog rek op? 'Als niemand het genre nog gelooft, heft het zichzelf eigenlijk op.'


Frankrijk, een goeie week geleden. Op woensdag 3 juni velt het Hof van Cassatie een opmerkelijk vonnis: het oordeelt dat drie ex-deelnemers aan de Franse versie van Temptation Island wel degelijk arbeid verricht hebben en dus een arbeidscontract moesten krijgen - en niet zomaar een 'overeenkomst'. Consternatie bij de tv-bonzen, want oude en nieuwe realitydeelnemers krijgen daardoor recht op alle (financiële) voordelen van een reguliere arbeidsovereenkomst. Gevolg: op dit moment staan er 212 ex-realitykandidaten aan te schuiven aan Franse rechtbanken om hun rechten (lees: geld) op te eisen. 'Een aardbeving voor de tv-industrie en het einde van de reality' noemde de grote baas van TF1, Edouard Boccon-Gibod, het.

Eigen land, een paar dagen later. Vrijdag 5 juni raakt bekend dat een rechter in Brussel het ruwe beeldmateriaal opeist van het vtm-programma Toast Kannibaal, van een paar jaar geleden. De reden: Marc Deroo, een van de deelnemers van toen, voelt zich 'moreel verkracht' door de tv-makers. Hij vindt dat zijn familie compleet verkeerd werd afgeschilderd en trok naar de rechtbank. De rechter moet nu uitmaken of er ongeoorloofde manipulatie en montage in het spel is. En dan deze week, ten slotte, kondigde Ann Peeters, één van de Limburgse deelnemers aan Mijn Restaurant, aan een advocaat in de arm te nemen om de televoting van de finale te controleren.

Een en ander komt bovenop de geruchten die al een hele poos de ronde doen over manipulatie en het in scène zetten van realityprogramma's. Geruchten die door kandidaten nu eens bevestigd worden en dan weer staalhaard ontkend (zie ook: Claudio in Mijn Restaurant). Reality is zijn onschuld aan het verliezen. Of beter: het genre is zijn onschuld al lang kwijt. En dat is geen goede evolutie voor een televisieformat.

'Reality leek nochtans de ideale zet' vertelt Jan van den Bulck, hoogleraar sociale wetenschappen aan de KU Leuven. 'Men zou het leven eens tonen zoals het echt was, geen fictie. En lange tijd is dat ook goed gegaan en gaf het mensen het gevoel dat wat ze zagen ook echt was. Nu merk je echter dat kandidaten goed weten dat ze een rol spelen. Vroeger konden ze denken dat ze rekwisieten waren, nu weten ze dat ze acteurs zijn. En dan is het begrijpelijk dat ze die positie ook opeisen, zoals nu in Frankrijk gebeurd is.'

Maar niet alleen de kandidaten hebben door dat het een spel en een verhaal is, ook de kijkers beseffen dat maar al te goed. 'En dan heb je dus een probleem', weet Van den Bulck. 'Als niemand meer gelooft wat je ziet, dan is het genre ten dode opgeschreven, dan heft het zichzelf als het ware op. Bovendien dreigt de opkomende juridisering en de Franse eis om een arbeidscontract voor extra problemen te zorgen. Want als deelnemers ook bij ons werknemers worden, als het acteurs worden die voor hun diensten betaald worden, tja, dan krijg je geen reality meer maar hoogstens een soort vreemde talkshow waarin een aantal types worden opgevoerd.'


GEEN RANDDEBIELEN MEER

Het lijkt er dus niet zo bijster goed uit te zien voor de productiehuizen van reality, als ze voortdurend schadeclaims aan hun been krijgen en als niemand hen nog gelooft.

'Dat zou ik toch willen relativeren' zegt Jan Huyse, directeur van het productiehuis Eyeworks, dat onder meer Toast Kannibaal maakte en verder bekend is van onder meer Chef in Nood en De Pfaffs. 'Over Toast Kannibaal kan ik me niet uitspreken, want de zaak loopt nog, maar het blijven uitzonderingen die naar de rechter trekken. Als je weet dat er jaarlijks duizenden uren wordt gedraaid, denk ik dat het aantal klachten verwaarloosbaar is. In de bouwsector zijn er wel meer problemen.'

Toch kreeg ook Huyse al te maken met boze deelnemers die dreigden met een rechtszaak, zoals deelnemer Gino Van Esbroeck van restaurant Bozart in Geel, die zich bedrogen voelde na de doortocht van topkok Luc Bellings in Chef in Nood. 'Tja, het enige wat ik daarover kan zeggen is dat anderen wel blij waren met de hulp van Bellings en wel goede resultaten geboekt hebben. Kijk, wij hebben ook niets liever dan dat alle deelnemers tevreden zijn, maar soms doen mensen ook mee om andere redenen: om aandacht te krijgen, om een geldprijs te winnen, om zich te profileren. En als hun opzet dan niet lukt, zijn ze soms ontevreden.'

'Maar nogmaals: het gaat om een verwaarloosbaar aantal; je kunt echt niet spreken van een evolutie. Als er al een evolutie is, is het dat kandidaten veel beter weten hoe reality gemaakt wordt en dus minder onbeslagen ten ijs komen.' Waarmee Huyse ongewild de these van Van den Bulck bevestigt.

Eenzelfde geluid vinden we bij een andere notoire realitymaker: Endemol, dat ooit nog begon met Big Brother in onze contreien en nu op het scherm is met onder meer All you need is love. 'Geloof me vrij: productiehuizen proberen zoveel mogelijk problemen of rechtszaken te vermijden.' vertelt directeur televisie Luc Vrancken. 'De tijd is echt wel voorbij dat we een randdebiel op het scherm gooiden om toch maar wat pers te halen. Conflicten kunnen we missen als kiespijn, want ze maken de slechte reputatie die reality met zich meedraagt alleen nog maar erger.'

Ook Vrancken beweert trouwens dat 'slechts 0,001 procent van de deelnemers achteraf klachten heeft', een foutenmarge die volgens hem niet uit te sluiten is.

Anders wordt de toon wanneer het over het arbeidscontract gaat waarover nu in Frankrijk commotie heerst. 'Temptation Island is toch wandelen op een slappe koord. Ik kan de Franse kandidaten wel begrijpen als ze hun rechten opeisen. Maar dat is een kwestie van op voorhand goede afspraken te maken en ze vast te leggen. Het probleem ligt hier volgens mij bij de onbezonnenheid van de makers. Ik denk trouwens dat ze nu bij Kanakna (het productiehuis van de Vlaamse versie van Temptation Island, red.) ook wel hun hart vasthouden, als ze dat allemaal horen.'

Vraag is trouwens of deelnemers aan Temptation Island - de verleiders, bijvoorbeeld - vergoed worden voor hun prestaties. Helaas wenste Kanakna (voor de zoveelste keer) niet te reageren op onze vraag om verduidelijking. Koen van de Voorde, een van de verleiders uit de laatste Temptation, deed dat wel. 'Ik heb er niets aan verdiend, maar onze reis en ons verblijf werden wel betaald en daar was ik best tevreden mee. Ik vind ook niet dat ik er slecht uitkom of zo, integendeel. Ik voelde me geen acteur en zou dus ook niet weten waarom ik naar de rechtbank zou trekken. Al kan ik wel bevestigen dat het programma gestuurd is, dat bepaalde dingen van ons gevraagd werden. Maar dat is normaal hé, je weet dat je voor wat sensatie moet zorgen.'


HET MONSTER TELEVISIE

En daarmee is de cirkel rond. Als Koen weet dat van hem halve acteerprestaties verwacht worden, en als kijkers dat van Koen weten, lijkt er van reality nog weinig sprake. De vraag is echter of iedereen zo goed op de hoogte is. De Toast Kannibaal-familie beweert alleszins dat zij dat in 2005 niet was.

'Ons werd verteld dat het om een cultureel programma ging, met een soort documentaireaanpak' vertelt Marise Deroo. 'Reality was toen nog vrij onschuldig en wij hadden ook weinig referentiepunten. Nu is dat wel even anders. Wij trokken naar de rechter omdat we vonden dat we niet volgens de normale ethische normen behandeld zijn en eisen eerherstel. Bovendien willen we ook een precedent scheppen. We hopen dat door de uitspraak van de rechter er een soort ethische code komt voor realityprogramma's, zodat men niet langer mensen zomaar kan gebruiken of misbruiken.'

En daarmee is het hoge woord eruit: een ethische code voor reality. Het genre aan banden leggen om erger te voorkomen. Het is geen wonder dat de producenten geen grote fan zijn. Luc Vrancken van Endemol, bijvoorbeeld, vraagt zich af wie dan zal bepalen wat verantwoord is en wat niet. 'Je kunt toch helemaal niet bepalen of iemand goed geportretteerd is of niet? Iedereen heeft daar toch zijn eigen oordeel over? Bovendien zorgt het voor nog meer rompslomp en regels waaraan we ons moeten houden. Wat zal het volgende zijn? Een Vlaamse raad voor de ethiek in reality? Dat is toch belachelijk. In het geval van Toast Kannibaal lijkt het mij vooral te gaan om een boze familie die alle middelen aangrijpt om haar gelijk te halen. Een soort David versus Goliath, de arme kleine man versus het monster van de televisie.'

Van realitymakers is zo'n reactie te verwachten, maar ook uit minder verdachte bron blijkt weinig enthousiasme. 'Het is toch vreemd dat we aan tv-makers bijna hogere eisen gaan opleggen dan aan politici', zegt Koen Van den Bulck van de KU Leuven. 'Programma's hebben altijd winnaars en verliezers en als deelnemer kun je nu eenmaal niet zeggen: ik doe alleen mee als ik er goed uitkom. Maar mensen moeten wel beseffen dat productiehuizen geen liefdadigheidsinstellingen zijn; ze zijn er om kijkers op te leveren en geld te verdienen. Anderzijds zou je er wel voor kunnen pleiten om deelnemers beter te begeleiden, om ze te coachen. Trouwens, in reality geldt ook een wet van zelfregulering: als er te veel commentaar komt, als er te veel klachten zijn en adverteerders afhaken, zwakken makers hun formats sowieso af. Waarna ze weer op zoek kunnen naar de grenzen.'

Vraag is dan ook hoeveel rek er nog op zit. Hoe ver het genre nog kan gaan, hoeveel softe of extreme formats zijn er nog te bedenken voor kijkers of deelnemers het helemaal beu zijn? Of klacht indienen en naar de rechter trekken. Het lijkt erop dat de grenzen van reality stilaan bereikt zijn. Maar geen nood, televisiemakers zouden geen televisiemakers als er dan weer niet iets nieuws opduikt.


DS, 13-06-2009 (Filip Salmon)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB