In de Oost-Duitse stad Chemnitz leidde de dood van een jonge Duitser, eind augustus omgekomen in een messengevecht met buitenlanders, tot hevige straatrellen. Sindsdien organiseert extreemrechts er elke vrijdag een betoging om Merkels migratiebeleid aan te klagen. ‘Maar je mag daaruit niet besluiten dat die woedende burgers antidemocratisch zijn.’

In de Brückenstrasse in het centrum van Chemnitz tonen kaarsen en bloemen de plek waar Daniël Hillig is gevallen. De jonge Duitser stierf in de vroege uren van zondag 26 augustus tijdens een gevecht waarin messen werden getrokken. Kort daarna werden twee verdachten opgepakt, een Syriër en een Irakees.

Tussen de vele bloemen en kaarsen ligt een karton. ‘Treurnis en woede. Jij bent gestorven door de mislukte Wir schaffen es-politiek staat erop. Vele voorbijgangers nemen de tijd om Daniëls lachende foto te bekijken en de berichten te lezen. Enkele meters verder, op een plastic stoel, naast een thermos koffie, houdt een man de wacht. Dag en nacht wordt de gedenkplaats in de gaten gehouden. ‘We willen vermijden dat ze terugkomen om het monument te vernietigen’, zegt de man. ‘Je weet wel, die Neubürger.’ Hij grijnst veelbetekenend.

De Neubürger, de nieuwkomers, bezorgen vele van de 250.000 inwoners van Chemnitz angst en onzekerheid. De verhalen over steekpartijen, opdringerige mannen en diefstallen worden gretig gedeeld. ‘Het was een Arabisch sprekende meute die de jonge Duitsers aanviel. De snee was wel twaalf centimeter groot. Dit gevaar moeten we een halt toeroepen’, roept de burgemeester van het nabijgelegen Zwickau aan de voet van het Karl Marxmonument. Hij is een van de sprekers op de betoging in Chemnitz, die sinds de dood van Daniel Hillig elke week op vrijdagavond door de stad trekt. De toehoorders, zo’n drie- tot vierduizend, knikken verontwaardigd.

Lü-gen-pres-se
De betogers komen uit alle lagen van de bevolking. Je ziet koppels, enkele gezinnen en vooral groepjes vrienden. Opvallend is het groot aantal ruige gasten. Kort geschoren koppen, grote beringde oorlellen, sweaters met agressieve, hoekige letters: erg stoer allemaal voor de vredige wandeling die op het programma staat.

‘En wat schrijven de kranten? Dat de daders Duitsers zijn’, fulmineert de burgemeester verder. Hij neemt een korte pauze, net lang genoeg opdat de omstanders de ondertussen bekende roep Lü-gen-pres-se kunnen aanzetten. De drie nagels waarop telkens weer geklopt wordt: de pers die leugens verspreidt ‘omdat ze politiek-correct moet zijn’, bondskanselier Angela Merkel ‘die alle media in handen heeft om haar visie door te drukken’ en natuurlijk ‘het falende vluchtelingenbeleid’.

Martin Kohlmann is de voorman van de Pro Chemnitzbeweging. Hij slaagt er meesterlijk in om zijn toehoorders aan het Karl Marxmonument te boeien: een grapje over een journalist die hem in het donker stond op te wachten, een mopje over de tegenbetogers en een sneer naar de inlichtingendiensten. ‘Vroeger was het een eer als je op de lijst van de Stasi (de geheime dienst in de DDR) stond. Maar nu, dames en heren, nu ik als extreemrechts bij de Duitse staatsveiligheid bekendsta, nu is dat plots een schande…’ Luid, goedkeurend applaus, gevolgd door een massaal gescandeerd: Widerstand, Widerstand.

De nummer twee van Pro Chemnitz, Benjamin Jahn Zschocke (32), had me een dag tevoren uitgelegd waarom de betogende burgers – die Wutbürger – zo kwaad zijn. ‘Met de moord in Chemnitz (hij spreekt over de moord, maar de omstandigheden van Daniels dood zijn nog niet bekend, red.) is een magische grens overschreden. Zij heeft de sluimerende angst en woede bij de burgers naar boven gebracht.’

Zschocke vertelt dat de inwoners van Chemnitz ’s avonds niet meer over straat durven te wandelen. ‘Sinds de komst van de buitenlanders is de criminaliteit enorm gestegen. Er is meer geweld en dagelijks worden vrouwen lastiggevallen.’ Hij zegt dat hij de cijfers uit officiële statistieken haalt. Maar het cijfermateriaal van de politie van Chemnitz toont een ander beeld: daar zie je dat de criminaliteitsgrafiek sinds 2005 nauwelijks is veranderd.

Polygamieverhaal

Zschocke denkt dat de media de problemen met de vluchtelingen onder de mat schuiven. Volgens hem moeten de journalisten de ‘Welkomstcultuur’ promoten als ze willen vermijden dat hun artikels worden herschreven. ‘Pro Chemnitz wil alleen de waarheid aan het licht brengen en de woedende meerderheid, die nu wordt doodgezwegen, een stem geven.’

Hij maakt zich zorgen over de toekomst van zijn land. ‘Elke moslim heeft meerdere vrouwen en bij elk van hen verwekt hij drie kinderen. Geen wonder dat de kleuterklassen vol zitten en ik daar geen plek voor mijn kroost vind.’ Dat polygamieverhaal heeft hij van een goede Tsjetsjeense kennis. De blonde, afgetrainde Zschocke (hij doet aan karate) ziet een strijd tussen de culturen en hij is ervan overtuigd dat de westerse liberale democratie het onderspit zal delven.

Asterix en Obelix

‘De deelstaat Saksen is Gallië, de kleine nederzetting die weerstand bood aan de Romeinen’, zegt hij, refererend aan de strips van Asterix en Obelix. Hij vertelt hoe een Duitse journalist deze quote had veranderd en er ‘de kleine bruine nederzetting’ van had gemaakt om er ‘toch maar weer eens’ de nazi’s bij te sleuren. ‘Zodra je hier conservatieve waarden verkondigt, word je als nazi gebrandmerkt’, zegt hij.

Zschocke zeult dat imago al een tijdje mee. In 2009 werd een muurtekening die hij voor een school had gemaakt, overschilderd omdat er, volgens de gemeenteraad, een Keltisch kruis in verwerkt was. Het is een symbool dat extreemrechtse en racistische groepen uit de oude Keltische geschiedenis hebben gekaapt.

‘Die mannen zijn politieke ondernemers die surfen op de frustraties bij de bevolking’, zegt Maik Herold, politieke wetenschapper aan de universiteit van Dresden. Hij doet onderzoek naar het verband tussen migratie en de opkomst van extreemrechts. Hij is er niet van overtuigd dat de komst van de vluchtelingen dé oorzaak van de onvrede in de deelstaat Saksen is. Hij denkt dat veel inwoners van het voormalige communistische Oost-Duitsland worstelen met hun rol in het herenigd Duitsland.

Etnocentrisme

Herold ziet veel gelijkenissen met Hongarije, Tsjechië en Polen, voormalige Oostbloklanden die zich ook afzetten tegen het migratiebeleid van de Europese Unie. ‘Zij zijn etnocentrisch gericht, ze vinden hun eigen cultuur zeer belangrijk. In Hongarije of Polen beantwoordt de politieke elite aan de verwachtingen van het volk, maar in Duitsland is dat niet het geval. Daar houden de rechtsstructuren stand en moet bondskanselier Merkel een evenwicht zoeken tussen Oost en West. In zo’n sfeer plooien de Oost-Duitsers zich gemakkelijk terug op hun heimat.’

De euforie na de val van de Muur is weggeëbd, want veel inwoners van Oost-Duitsland voelen zich tot tweederangsburgers gedegradeerd, zegt politicoloog Herold. ‘Als hun bedrijven op de fles gaan, dan wordt hen gezegd dat ze het kapitalisme nog niet onder de knie hebben; als ze voor de ‘‘verkeerde’’ partijen stemmen, dan krijgen ze te horen dat ze de democratische spelregels niet beheersen. Velen onder hen zijn het beu om denigrerend te worden behandeld.’

‘Na die Wende is de elite in de Oost-Duitse steden ook veranderd. Daar delen West-Duitsers nu de lakens uit. Van de ongeveer 190 bestuurders in de beursgenoteerde bedrijven zijn er zes in Oost-Duitsland geboren. Slechts vijf procent van de topjobs bij de overheid wordt door Oost-Duitsers ingenomen. In Oost-Duitsland zelf zijn er maar 13 procent rechters die uit Oost-Duitsland komen.’

Uit onderzoek blijkt dat de meeste Pegida-betogers (Patriotische Europäer gegen die Islamisierung des Abendlandes) tussen de veertig en de vijftig zijn. Het zijn mensen die in het communistische regime hebben schoolgelopen, vol blijdschap en hoop de Muur zagen vallen en nu vaststellen dat de jobs met verantwoordelijkheid, die normaal voor hen waren bestemd, door West-Duitsers zijn ingenomen.

West-Duitse elite

Ook het idee van de Lügenpresse vindt, volgens Herold, daar zijn wortels: de meeste Duitse mediabedrijven worden geleid door mensen die in West-Duitsland zijn geboren. Zij beschrijven de samenleving met andere waarden, een andere focus en een andere framing. ‘Een deel van de West-Duitse elite geeft veel aandacht aan gender-gevoelige taal. Zij vindt het bijvoorbeeld belangrijk dat er over studenten/studentinnen wordt gesproken. Dat is een thema dat bij veel Oost-Duitse vrouwen op een koude steen valt en zelfs irritatie opwekt.’

‘Zij kijken veel meer naar kinderopvang of naar gelijke kansen op het werk. Dat zijn issues die tijdens het communistische regime belangrijk waren en die na die Wende verwaarloosd werden. Ook de gebeurtenissen in Chemnitz werden anders geïnterpreteerd: veel inwoners van Saksen zien alleen dat buitenlanders Duitsers aanvallen en dat de lokale bevolking haar sympathie met de slachtoffers uitdrukt, maar de nationale media focussen op de aanwezigheid van neonazi’s tijdens de betogingen. Zij hebben van Chemnitz een symbool van extreemrechts gemaakt, terwijl de meeste inwoners – die zich niet begrepen voelen door de media – hun stad veel meer zien als een symbool van vreemdelingengeweld.’

Op een kwartiertje rijden van Chemnitz ligt Niederdorf. ‘Het liefelijke dorpje’, zou je normaal schrijven, als je alleen de huizen met de keurige gazons, de houten hekjes en de geraniums voor de ramen zou zien. Maar het motregent en Niederdorf is dood. De grote bushalte met snackbar lijkt het centrum van het dorp. Geen winkels, geen fruitstalletjes, geen gezellige cafés. Het leven is verplaatst naar de buitenwijken, waar een shoppingcentrum de 1.500 burgers van Niederdorf opwacht.

Tondeuse

Bij de Lidl laadt een bejaard koppel zijn auto in. Hij draagt een anorak in te felle kleuren, zij loopt in een zelfgebreid vestje. Ze hebben een tondeuse gekocht. ‘Zo sparen we het geld voor de kapper uit’, zegt hij. Hun hele leven hebben ze voor de Oost-Duitse communistische overheid gewerkt, zij achter een bureau, hij voor een machine. ‘Godzijdank hebben we een eigen huisje en kan mijn man alle verbouwingen zelf doen’, zegt ze vriendelijk glimlachend. ‘We hebben het niet zo breed.’

Haar verhaal meandert verder en arriveert als vanzelfsprekend bij de ‘buitenlanders’. Ze kijkt zorgelijk en zegt: ‘Het is toch niet normaal dat zij zomaar een woning en geld krijgen, terwijl wij het niet gemakkelijk hebben. Jullie zijn dat gewend: in het Westen hebben gastarbeiders al jarenlang het werk opgeknapt, terwijl wij in het Oosten alles zelf moesten doen. Ja, es gibt noch immer Ost und West. Jullie hebben genoeg geld om gul te zijn.’

Varkenskop

Alamanya sjokt met haar caddy van de Lidl naar het asielcentrum. Ze komt uit Libië en ze kijkt niet echt vrolijk. ‘Duitsland niet vriendelijk’, zegt ze. Ze heeft zelfs al overwogen om terug te gaan, maar ja, haar kinderen gaan in Niederdorf naar school. Alamanya woont, samen met negentig anderen, in het asielcentrum dat in 2015 zijn deuren opende. Toen de eerste bussen met vluchtelingen in Niederdorf arriveerden, stonden woedende dorpelingen hen op te wachten. De boze burgers organiseerden fakkeltochten rond het centrum terwijl uit de luidspreker ‘Deutschland, Deutschland über alles in der Welt’ galmde, het eerste couplet van het Duitse volkslied dat normaal niet meer gezongen wordt. Op een nacht hebben ze zelfs een varkenskop op het hek van het asielcentrum gespietst. De daders zijn nooit gevonden.

Op wandelafstand van het asielcentrum in Niederdorf woont Thomas Witte (32). Hij is een vrolijke knaap die in onze whatsapp-gesprekken op voorhand al grapjes had gemaakt over die Lügenpresse. Witte is een van de organisatoren van de betogingen tegen het asielcentrum: Nein zum Heim. Hij heeft als Duitse soldaat in Afghanistan gediend en hij weet welk vlees hij in de kuip heeft: ‘Zoals laatst, toen die Afghaan in de trein mij zo provocerend zat te bekijken. Dat is typisch voor hen.’

Witte heeft een duidelijke mening over de moslims. ‘Ze zijn anders en ze willen zich niet integreren. In het Midden-Oosten vechten ze met de wapens voor het kalifaat, hier in Duitsland gebruiken ze de wettelijke regels om de boel in te palmen.’ Hij kan niet geloven dat alle Syrische vluchtelingen werkelijk op de vlucht zijn. Hij vermoedt dat er veel criminelen en gelukszoekers bij zijn en hij houdt een pleidooi voor een stevige controle aan de grens zodat de ‘misdadigers’ niet naar Duitsland kunnen komen. Terwijl hij met zijn handen een kleine cirkel maakt, zegt hij: ‘Somaliërs hebben zulke dunne beentjes, zij zijn in nood. Maar Syriërs? Daar heb ik mijn twijfels bij.’

‘Tv-beelden gemanipuleerd’

Een deel van zijn woning heeft Witte afgestaan voor zijn vereniging Heimattreue Niederdorf. De oude zetels en de houten bar herinneren aan een puberdiscotheek in de kelder. Op een van de zetels ligt een stapeltje Deutschland Kurier, het blad van de rechts-populistische partij Alternative für Deutschland. Op de voorpagina wordt gesuggereerd dat de familie van de Beierse premier Söder financieel voordeel haalt uit de bouw van asielcentra.

Volgens sites die extreemrechts in het oog houden is Witte de verbindingsman tussen Pro Chemnitz en de neonazisten in de regio. De Duitse staatsveiligheid heeft hem op de lijst van in het oog te houden rechtsextremisten gezet. ‘Tja, dat heb ik ook in de krant gelezen’, zegt hij verongelijkt. ‘Blijkbaar is het al genoeg dat je mensen uit dat milieu kent, om op die lijst te komen. Het is al voldoende dat ze in de Pro Chemnitz-betogingen meelopen, om met hen geassocieerd te worden.’

Witte beseft dat zijn ideeëngoed een breed rechts draagvlak heeft, dat zijn woorden net zo goed aanslaan bij conservatieve CDU-kiezers als bij extreemrechtsen. Maar hij veert op als ik over neonazi’s begin. ‘Weet je wel wat je zegt? Je hebt het over de daders van de Holocaust, de gaskamers. Dat is zo’n grove belediging als je die mensen daarmee gelijkstelt.’

Telkens krijg je dezelfde verdediging als je vraagt waarom Pro Chemnitz de fascisten niet uit haar rangen gooit. ‘Hoe kunnen wij die herkennen in die groep van vijfduizend betogers?’ Het was een antwoord dat Zschocke, de woordvoerder van Pro Chemnitz, ook gaf. Die laatste zei zelfs dat de televisiebeelden, waarop twee mannen een nazigroet brengen, gemanipuleerd waren. Hij kende de daders: de ene was een provocateur en de andere een meeloper.

In Chemnitz is extreemrechts nochtans geen taboe. In de Salvador Allendestraat kun je in een onopvallend gebouw tussen de woonblokken cd’s en T-shirts kopen. Op de deur hangt een blad waarop staat dat pers en cameraploegen niet toegelaten zijn. Binnen vind je T-shirts van Keep it white, European Brotherhood, White Rex (uit Rusland), Svastone (uit Oekraïne). Het zijn merken die in de rechtse hooliganscène gegeerd zijn. Daar is ook PC-records gevestigd, het platenlabel dat muziek van extreemrechtse groepen uitbrengt. De oprichter van PC-records, Yves Rahmel, werd in de Pro Chemnitz-betogingen gesignaleerd.

Geen taboe

Ook de drie leden van de Nationalsozialistischer Untergrund (NSU), die tussen 2000 en 2006 buitenlanders hebben vermoord en aanslagen hebben gepleegd, hebben hun wortels in Chemnitz. Er zijn nog altijd extreemrechtse netwerken en structuren. Onlangs heeft de politie zeven rechtse extremisten uit Chemnitz opgepakt omdat ze buitenlanders hadden afgeranseld en een aanslag beraamden.

Onderzoeker Maik Herold is daar niet verrast over. Volgens hem zijn extreemrechts en xenofobie in het oosten veel minder een taboe dan in het westen. In Oost-Duitsland zijn de klassieke autoritaire attitudes altijd aanwezig geweest, blijkt uit onderzoek. Na de Tweede Wereldoorlog hebben de Oost-Duitsers minder schoon schip gemaakt met hun naziverleden. Zij werden bij het Oostblok ingelijfd, waar men op een andere manier naar het verleden keek. ‘De Oost-Duitsers konden een nieuwe start maken als goeie mensen, goeie communisten die zich afzetten tegen het “fascisme in het Westen”. Zij werden niet afgerekend op hun bruin verleden. Terwijl West-Duitsland met de kreet Nie wieder Faschismus de Holocaust en het nationaalsocialisme viseerde, betekende die voor de Oost-Duitsers: Nie wieder Krieg.’

Herold stelt vast dat gewone burgers er geen punt van maken dat ze in dezelfde betoging lopen als neonazi’s. ‘Maar je mag daaruit niet besluiten dat die woedende burgers antidemocratisch zijn. Integendeel: zij vinden dat ze juist meer democratie willen omdat ze het gevoel hebben dat het verre Berlijn geen oor heeft voor hun klachten.’

Andreas Löscher is ongerust. Hij werkt voor RAA, een organisatie die zich bekommert om de slachtoffers van racistisch geweld. ‘Sinds de dood van Daniel Hillig, eind augustus, is het aantal meldingen in Duitsland over geweld met lichamelijk letsel vier keer zo groot als in heel 2017. Het is gericht tegen migranten, tegenbetogers en journalisten’, zegt hij.

Bijna elke week zijn er ergens in Chemnitz problemen na of tijdens de betogingen. Hij vertelt over gemaskerde mannen die een Tunesiër aanvielen, over het Rothaus – het partijbureau van die Linke – dat met eieren is bekogeld, het Perzisch restaurant dat het moest ontgelden of de Iraniër die in het park werd afgeranseld.

Enkele van die voorvallen zijn gepleegd door mannen die zich de ‘burgerwacht’ noemden. Löscher stelt vast dat veel inwoners van Chemnitz geen problemen hadden bij die burgerwacht. ‘Het is toch goed dat zij de parken opkuisen’, had een jonge vrouw hem gezegd. Hij vreest dat de burgers zich hoe langer hoe meer tegen de fascisten aanschurken.

Ook anderen zijn er niet gerust op. Een lokale journalist, die niet geciteerd wil worden, vreest dat het steeds moeilijker zal worden om te werken. Het feit dat nieuwscameraploegen zich omringen met veiligheidsagenten, baart hem zorgen. ’s Avonds na zo’n betoging haast hij zich naar huis: ‘Je weet nooit wat er kan gebeuren.’

De jongens van de Heimattreue Niederdorf zijn verantwoordelijk voor de orde tijdens de betoging. Een van hen draagt een vest waarop staat: Vergiss niemals woher du kommst. Ostdeutschland. ‘Als je niet van je heimat houdt, dan heb je geen identiteit’, zegt hij. ‘Je kunt die jekkers ook met het opschrift ‘Westdeutschland’ kopen, maar die verkopen voor geen meter.’ Je ziet in de betoging, behalve de Duitse vlaggen en de anti-Merkelbordjes, wel meer vaandels die naar de heimat verwijzen. Het is een raar gezicht om mannen met oorbellen of neusringen een vlag te zien dragen waarop ‘Heimat und Tradition’ staat.

De betoging vertrekt achter het spandoek ‘Wir sind das Volk’. Wanneer ze voorbij een buitenlandse kapperszaak komt, begint de voorhoede te roepen: ‘Dit is onze stad, dit is onze stad.’ Even later roept de man van de ordedienst woedend naar iemand in de voorste linie: ‘Idioot, doe die arm naar beneden. Je weet toch dat de pers hier is. Je weet toch dat ze net dát willen fotograferen.’ De eerste rij zet in: ‘Lü-gen-pres-se, Lü-gen-pres-se’. De rest volgt enthousiast.

Bron: De standaard (plus-artikel)
Datum: 06/10/2018