Slaapwandelen van crisis naar crisis

Politici en partijen staren al zo lang naar de eigen navel dat ze tegen een muur geknald zijn. We hebben nood aan leiders die een nieuw model durven uit te werken, schrijft Christophe Peeters.

De voorbije vijftien jaar, sinds de meltdown van de financiële sector in 2007, sukkelen we van de ene crisis in de andere. Al die crisissen zijn verschijningsvormen van een eenzelfde, onderliggend systeemfalen. Het systeem dat ons de voorbije drie decennia zo goed heeft gediend, en een ongeziene welvaart en vrijheid heeft gebracht, is uitgeleefd. Het overlijden van Michail Gorbatsjov leek een symbolisch einde van een periode van drie decennia waarin het Westen en het neoliberale model dominant waren in de wereld.

De ontwikkeling van een globaal marktmechanisme zonder democratisch tegengewicht, aangevuurd door internet (en sociale media) als globaal communicatiemiddel, heeft geleid tot een accumulatie van kapitaal, populisme en een nieuw soort autoritarisme in de vorm van een hightech-controlestaat als China.

Aan de leiband

Het streven om een paar cent goedkoper te produceren (zonder rekening te houden met de kosten voor milieuschade) heeft ertoe geleid dat onze industrie gebonden is aan toeleveringslijnen vanuit de rest van de wereld, voor auto’s evengoed als voor mondmaskers. Die lijnen worden stilaan leibanden. In de energiecrisis gedragen we ons in West-Europa als verslaafden. We geven al ons geld aan dealers die ons voorzien van fossiele energie. Voor olie aan op zijn zachtst gezegd twijfelachtige regimes als Saudi-Arabië en zijn buren in de Perzische Golf, voor gas aan Poetin en zijn kleptocratische kliek. Met dat geld kopen ze onze bedrijven, gebouwen en universiteiten (en en passant ook onze voetbalclubs), waardoor Europa een plek dreigt te worden waar despoten met gestolen geld vermaak en vertier komen zoeken. Als gevolg van onze eigen laksheid, gemakzucht en een gebrek aan strategisch denken, wordt Europa financieel gekoloniseerd.

De klimaatopwarming stelt ons tegelijk voor de uitdaging om het economische en maatschappelijke systeem van de voorbije 150 jaar om te bouwen, en te kijken naar kwalitatieve in plaats van kwantitatieve groei. Robert F. Kennedy stelde tijdens zijn presidentscampagne van 1968 al dat het bbp alles meet, behalve dat wat de moeite waard is. 55 jaar later heeft die vaststelling ons, zeker in het Westen, ingehaald. De energiecrisis dwingt ons om veel sneller de overstap te maken naar hernieuwbare energie, die ons ook onze onafhankelijkheid zal teruggeven. Ze dwingt ons anders om te gaan met onze leefomgeving en onze samenleving.

Het recept van populisten

Het antwoord op deze enorme uitdagingen is niet om terug te grijpen naar een geïdealiseerd en onbestaand verleden. Dat is het recept van de populisten. De Brexit is daar een voorbeeld van, net als de schrapping van het federale recht op abortus in de VS.

De visie op de toekomst zal moeten komen van de vrijdenkers. Van mensen die buiten de lijntjes durven te denken. Die creatief zijn. Die de moed en de energie hebben om grenzen te verleggen. Die durven te veranderen, ook al vergt dat in eerste instantie een (zware) inspanning. Die anderen durven te overtuigen met feiten, en niet met leugens. Die opnieuw het belang van de gemeenschap als sokkel voor individuele ontplooiing willen vooropstellen, in plaats van een nietsontziend individualisme dat is ontspoord in regelrecht narcisme.

De oorzaken van deze crisis liggen niet bij een partij of coalitie, laat staan bij een van de vele overheidsniveaus. We zijn in deze situatie ‘geslaapwandeld’. Iedereen en elke partij die de voorbije twintig jaar heeft deelgenomen aan de macht op het een of andere niveau, draagt mee de verantwoordelijkheid.

Het helpt dus niet om elkaar de zwartepiet toe te spelen of de calimero uit te hangen. Het helpt al zeker niet om te roepen dat het allemaal om zeep is, en dat we compleet failliet zijn of in ‘Griekse toestanden’ zitten. Dat getuigt van een gebrek aan verbeeldingskracht. Wie aan het eind van de eerste eeuw voor onze tijdrekening keek naar de Romeinse Republiek, na tal van staatsgrepen en burgeroorlogen, zou gedacht hebben dat Rome op zijn laatste benen liep. Wel, het einde van Rome zou nog vier eeuwen op zich laten wachten. Ruim voldoende tot ons pensioen, me dunkt.

Met zijn inval in Oekraïne heeft Vladimir Poetin ons met de rug tegen de muur gezet. Het voordeel daarvan is dat we alleen nog stappen vooruit kunnen zetten. Door autocraten als Poetin en Xi Jinping is de publieke opinie in Europa zich veel sterker bewust geworden van de afhankelijkheid die we zelf hebben gecreëerd, en van de noodzaak om dat juk af te werpen. Deze ‘bevrijdingsbeweging’ zal er uiteindelijk toe leiden dat we gas en olie niet meer nodig hebben, en dus ook de geldstromen naar onze ‘dealers’ kunnen stilleggen.

Nieuw huis bouwen

Op korte termijn, met de winter op komst, zullen de overheden en de Europese Unie zwaar en snel moeten ingrijpen om de gezinnen en de industrie ‘in de match’ te houden. Tegelijk moeten we durven te investeren in hernieuwbare energiebronnen, infrastructuur en een klimaatneutrale(re) maakindustrie, beschermd en aangevuurd door financiële koolstofbarrières op de import van goederen en halffabricaten zoals staal.

We zullen dus twee keer betalen. Het oude is nog niet dood, en het nieuwe is nog niet geboren. Europa kan dat financieel dragen, al zullen de overheidsfinanciën verder in het rood gaan. De ECB moet eindelijk investeren in toekomstgerichte infrastructuurprojecten in plaats van goedkoop geld te creëren om nog meer geld te laten verdienen aan het oude, voorbijgestreefde economische model.

Dat hoeft geen drama te zijn. De vraag of we het ons als samenleving, als gemeenschap, als overheid, kunnen permitteren, moeten we omdraaien: kunnen we het ons permitteren de (economische) oorlog te verliezen? Kunnen we het ons permitteren om niet te overleven, of onze democratie en onafhankelijkheid te verliezen? Kunnen we het ons permitteren om onze maakindustrie, de motor van werkgelegenheid en welvaart, te zien vertrekken naar andere continenten? Kunnen we het ons permitteren om geknecht te worden door autocraten wier staten toevallig rijk zijn aan grondstoffen en energiebronnen die in ons ‘oude’ model hard nodig zijn?

Ik denk van niet. We hebben nu nood aan politiek leiderschap, samenwerking tussen democratische krachten en partijen, visie op de lange termijn en krachtdadig optreden op de korte, ook al is dat met zoeken en tasten, en maatregelen die verre van perfect zijn.

Politici en partijen, zeker in Vlaanderen, staren al zo lang naar de eigen navel dat ze stomweg tegen een muur geknald zijn. Laten we bouwen aan een nieuw model, een nieuw huis voor Vlaanderen, België en Europa. We gaan er niet meer komen met een lapje roofing en een golfplaat.

Christophe Peeters, voorzitter van de gemeenteraad en de OCMW-raad in Gent (Open VLD).

DS, 09-09-2022