Hoe de risico’s van Tiktok aan onze aandacht ontsnapten


De Europese consumentenorganisatie wil in 15 landen actie ondernemen tegen het ‘oneerlijke’ Tiktok. Was Trumps inschatting dat de populaire app een risico vormde dan toch niet zo gek? Feit is dat het toezicht beperkt is, er Chinese censuurregels gelden en het wereldbeeld van een generatie tieners gestuurd kan worden.


‘Tiktok laat zijn gebruikers in de steek en schendt op grote schaal de rechten van jongeren.’ Monique Goyens, voorzitter van de Europese consumentenorganisatie BEUC, mijdt de scherpste bewoordingen niet na een nieuw rapport over de populaire app. Daarin staat onder meer dat Tiktok onveilige en onfaire gebruiksvoorwaarden oplegt. Het bedrijf kent zichzelf het recht toe om ‘zonder beperkingen’ en ‘zonder kans op terugtrekking’ persoonlijke filmpjes van tieners wereldwijd te hergebruiken. Tiktok, zijn partners en geaffilieerde bedrijven uit de Chinese groep Bytedance mogen daarvoor stukjes stem of afbeeldingen naar eigen goeddunken benutten. Wie die partners zijn en in welk land ze zich bevinden, is onduidelijk. Tiktok geeft ook vrije baan aan adverteerders wereldwijd om virale ‘hashtag-uitdagingen’ te lanceren, waarbij het consequent het commerciële karakter daarvan maskeert.

Als kinderen virtuele ‘munten’ willen kopen in de app om hun favoriete streamers te belonen, staat het Tiktok vrij om de koers achter die munten te manipuleren. Dat is allemaal illegaal en oneerlijk, zegt het BEUC. ‘Nog kwalijker is dat het publiek van Tiktok voornamelijk uit minderjarigen bestaat’, zegt Jef Ausloos, onderzoeker informatierecht bij de Universiteit Amsterdam. Hij spoorde mee naar flagrante misbruiken in Tiktoks privacybeleid. ‘Wettelijk hebben zij nog meer bescherming en betere privacyrechten dan volwassenen.’

De app is daarmee haar maagdelijke imago voorgoed kwijt. De klacht dwingt de Europese beleidsmakers tot een grondige reflectie over Tiktok. Die kan uitgebreid worden naar de rol van China als een nieuwe, weinig transparante en autoritaire leverancier van technologie voor tieners. De individuele consumentengroepen achter het BEUC, zoals Test Aankoop, willen in vijftien lidstaten naar de consumentenwaakhonden en media-autoriteiten stappen. ‘Die zijn vaak krachtdadiger en beter uitgerust dan de nationale gegevensbeschermingsautoriteiten die waken over privacy’, zegt Ausloos. ‘Dit dossier tegen Tiktok waarbij privacy-aspecten en consumentenrechten samen zijn genomen, kan veel in beweging zetten.’

Tiktok mailde De Standaard gisteren een summier antwoord. Het zegt onder meer dat het extra stappen zet. ‘We zullen ook een samenvatting van onze visie op privacy maken in een taal die tieners gemakkelijker kunnen begrijpen’. Verwijzend naar de ambigue teksten, spreekt het BEUC dat tegen.


Rechtbankwinkelen

De Europese bezorgdheid komt relatief laat. Al in 2019 noemde voormalig president Donald Trump de Chinese app een ‘bedreiging voor de nationale veiligheid’. Zijn dossier tegen de app die toen vooral bekendstond om babbelende tieners in hun slaapkamer, was nog niet grondig onderbouwd en de klungelig opgezette verkoop aan Oracle ging (voorlopig) niet door.

Maar India, een land met een sterke ICT-sector en een lange traditie van strategisch denken over de Chinese dreiging, besloot na een dodelijk grenstreffen met Peking om zijn hele markt radicaal af te sluiten. Niet alleen Tiktok, maar ook tientallen andere Chinese apps werden gebannen. Dat zou Bytedance zeker 5 miljard euro kosten, maar India hecht te veel belang aan zijn eigen digitale markt om die prijs te geven. Ook Japan heeft meer restricties aangekondigd. Bovendien waren er in Denemarken, Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk en Nederland ook al onderzoeken geopend naar Tiktok.

Na al die commotie had de Europese Gegevensautoriteit (EDPB) vorig jaar al een speciale taskforce aangekondigd om Tiktok te onderzoeken. ‘Ik ben ontevreden over die vooruitgang’, zegde het Duitse Europarlementslid Moritz Körner gisteren aan De Standaard. ‘Ondanks herhaaldelijke vragen antwoordden ze niet hoever ze staan met hun werk. Alleen de privacywaakhond in Italië en het BEUC ondernemen actie. Het BEUC doet wat de EDPB naliet te doen.’

Ausloos waarschuwt dat tech-bedrijven moeilijk te reguleren zijn. ‘Doordat ze voortdurend hun gebruikersvoorwaarden aanpassen is het voor regulatoren heel moeilijk om een zaak tegen hen op te bouwen, zodat de motivatie vaak ontbreekt’, zegt hij. ‘Privacy-waakhonden met hun kleine budgetten en activisten zijn geen partij voor bedrijven met een leger advocaten. Insiders bij de privacywaakhonden zeggen dat Tiktok nu drie aparte reglementen heeft, een voor gebruikers in de VS, een voor Europa en een voor gebruikers wereldwijd. ‘Ik zou weleens het bewijs willen zien dat Tiktok effectief ook drie aparte apps aanbiedt, en niet zomaar gratuit drie reglementen toont als vorm van rechtbankwinkelen’, luidt het. ‘Met gemiddeld zes maanden tot één jaar voor klachtenprocedures is het ook moeilijk om in te grijpen.’


Armen niet welkom

Via Tiktok worden Europese gebruikers voor het eerst geconfronteerd met een bedrijf uit een eenpartijstaat, waar zelfs machtige giganten als Alibaba uiteindelijk moeten plooien voor het politieke gezag (DS 9 januari). Hoe gaat zo’n speler om met onze data? Tiktok zegt dat ‘zijn data niet zijn onderworpen aan de Chinese wetgeving en dat het nooit inhoud op vraag van de Chinese overheid zou verwijderen.’

‘We weten dat TikTok data naar het buitenland versluist, maar naar waar juist is helemaal niet duidelijk’, zegt Ausloos. ‘Wat doet het trouwens met alle individuele datapunten, aan wie verkoopt het die door? Het is bijna onmogelijk om daar als individu controle over te krijgen.’ Volgens David Robinson, een security-analist die veel werkt op Chinese data, is de grote vraag hoe Tiktok zijn app ontwerpt. ‘Het maken van de code (de architectuur van de app, red.) wordt waarschijnlijk door het Chinese Bytedance gedaan. Dochter Tiktok moet dus wel gebruikersdata doorsturen naar Bytedance om aan data-extractie en analyse te doen. In dat geval geldt wel de Chinese wetgeving.’

De Communistische Partij verzamelt systematisch data, ook van buitenlanders, voor politieke en surveillance doeleinden. Mogelijke risico’s van Tiktok zijn dat Peking een generatie toekomstige Europese leiders, innovatoren of gewoon klanten kan dataminen. In India werd er ook op gewezen dat de Chinese industrie voor artificial intelligence via zulke apps een voorsprong kan opbouwen. Zo kan het betere technologieproducten op de markt brengen en andere ontwikkelaars achter zich laten.

Onderzoekers noemen Tiktok de televisie van Gen Z. Het kan het maatschappelijke en politieke wereldbeeld van een generatie beïnvloeden. ‘Peking heeft duidelijk een ander model van content moderation’, zegt Ausloos. ‘Eerder dan in naam van vrije meningsuiting alles toe te laten en dan uitzonderingen te zoeken, legt het preventief al strakke regels op over wat er in de ‘for you feed’ mag’, zegt hij.

Politiek is daarbij nooit ver weg. Het trackrecord van Bytedance pleit niet in het voordeel van het bedrijf. Het kwam in opspraak omdat het filmpjes van ‘lelijke’, arme of gehandicapte mensen probeerde te weren. De Amerikaanse tieners Feroza Aziz en Hana Hassan zeggen dat ze geblokkeerd en onzichtbaar gemaakt werden op Tiktok vanwege hun uitspraken over de Oeigoeren. De nieuwsgaringapp die Bytedance in Indonesië uitbaatte, haalde artikels weg die kritisch waren voor China en degradeerde de uitgevers ervan tot de laagste graad van zichtbaarheid. De Hongkongse versie van Tiktok toonde nauwelijks beelden over de bij tieners alomtegenwoordige jongerenprotesten in 2019. In een gelekte censuurhandleiding verbood Tiktok toen vermeldingen van twintig ‘gevoelige leiders’. Het ging om Kim Jong-un, Vladimir Poetin, maar ook Barack Obama, Narendra Modi en Mahatma Gandhi. Ook spanningen tussen mensen met een witte of een zwarte huidskleur en het Noord-Ierse conflict waren volgens het bedrijf niet wenselijk, omdat het in zijn ‘universum’ geen conflict wil tonen.


Positieve energie verspreiden

Bytedance zei dat zulke regels ‘verouderd’ zijn en ‘ondertussen aangepast’. ‘Maar aanpassingen vergoelijken de misbruiken uit het verleden niet’, benadrukt Ausloos. De keuze om nooit maatschappelijk conflict of mensen met minder koopkracht te belichten, is ook uitermate politiek. Meer nog: het is een gevolg van de officiële orders van Xi Jinping. Mediabedrijven in China moeten al jaren ‘positieve energie’ verspreiden. Die officiële regels migreerden de afgelopen twee jaar mee naar het buitenland.

Trump bereikte niet veel met zijn uithalen naar Tiktok. Maar ook voor de huidige Amerikaanse president, Joe Biden, is de Chinese impact op de cyberwereld een prioriteit. Hij wil voorkomen dat China zijn eigen digitale normen voor betaalapps, artificiële intelligentie of 5G wereldwijd kan verspreiden. Concreet kan Peking dat doen door de globale markt te overspoelen met eigen (innovatieve) producten die op de duur onmisbaar worden. Internettechnologie is bovendien een speerpunt van Pekings economische strategie, waarin het andere (groei)landen hoopt mee te trekken. Ook Biden zal zijn partners willen meetrekken in pogingen om de invloed van Chinese internetbedrijven in te perken. Zo dreigt een balkanisering van het internet, met twee aparte systemen waarbij geen tussenweg mogelijk is.

Die geopolitieke risico’s zullen tieners allicht niet overtuigen om Tiktok (de plaats waar je nog kan lachen met je vrienden!) te dumpen. Het loont als ouder of maatschappij wel om open te communiceren over het fenomeen. De app is afkomstig uit een eenpartijstaat die ongelofelijk secuur bepaalt wat mensen wel of niet mogen zien. Een tienerjongen uit Maaseik die zichzelf al dansend filmt, moet weten dat gegevens gelinkt aan die upload kunnen reizen naar een datacenter in Azië, om door te verkopen aan ‘partners’. De inhoud van zijn filmpjes kan langer rondgaan dan je denkt, en gps-posities gelinkt aan dat filmpje kunnen mogelijk worden gedeeld. Tiktok heeft eind 2020 Ierland uitgekozen voor een nieuwe Europese hoofdzetel. Het is dus nu formeel onderworpen aan de Ierse toezichthouder. Die staat niet bekend om zijn efficiëntie. ‘Tiktok moet de Europese wet volgen’, zegt Körner. ‘Onze autoriteiten moeten in staat zijn om ook Chinese bedrijven effectief te monitoren.’


Wat is Tiktok?

+ Tiktok is een app van de Chinese internetgigant Bytedance. Het is het allereerste socialemediaplatform van Chinese makelij dat de wereld veroverde. Het deed dat veel sneller dan westerse concurrenten. De variant van Tiktok in China zelf heet Douyin.
+ Op Tiktok deel je korte filmpjes van een minuut, vaak op muziek. Het is heel laagdrempelig en biedt ook veel mogelijkheden tot interactie omdat je ‘battles’ kunt houden of Tiktokkers financieel belonen.
+ Innovatief is dat suggesties voor nieuwe filmpjes niet van vrienden *komen, maar in de eerste plaats via een algoritme dat artificiële *intelligentie gebruikt. Dat algoritme is opmerkelijk goed: de user reten*tion rate (of de mate waarin gebruikers blijven hangen) is veel hoger bij Tiktok dan bij Facebook en co.
+ Tiktok is, zeker door de verveling tijdens de coronalockdowns, het ‘café’ van de Gen Z geworden. Jongeren ervaren het als grappiger, diverser (DS 27 januari) en veel minder afgelikt dan het ‘gecommercialiseerde’ Instagram of Snapchat. In tegenstelling tot Facebook ervaren tieners het als een zone waar oudere mensen niets te zoeken hebben.
+ Wereldwijd zou Tiktok één miljard gebruikers hebben: in Europa zegt het de kaap van 100 miljoen actieve gebruikers te hebben gerond.
+ Begin 2020 trok Tiktok een serie ervaren lobbyisten aan als aanspreekpunt voor de Europese instellingen. Vooral ‘policy managers’ uit grote lidstaten als Duitsland en Frankrijk waren gegeerd. Bytedance zei in 2019 tijdens rondetafels georganiseerd door de Europese Commissie dat het ‘alle regels volgt’.


DS, 18-02-2021 (Giselle Nath en Dominique Deckmyn)