Hoe Iran ontkwam aan de wederkomst

door Eildert Mulder


Verhuld achter een eindtijdverwachting woedde in Iran een machtstrijd. Het establishment won van een volksbeweging, die rekende op de terugkeer van Jezus en de mahdi. Alleen Amerika kan volgens opposanten nog roet in het eten gooien.


Puur esthetisch gezien is het gevecht om de macht in Iran van een onovertroffen schoonheid.

Ruim een jaar geleden begon een kettingreactie van stormachtige ontwikkelingen, toen in de heilige stad Qom de basiedjmilitie een gemeenschapsgebouw van soefi’s verwoestte.

Drijvende kracht achter de campagne tegen de soefi’s waren vijf ayatollahs in de heilige stad Qom.

Deze zelfde geestelijken zetten het land op zijn kop door te prediken dat de eindtijd nabij was, waarin Jezus en de sinds elfhonderd jaar verborgen laatste imam zouden terugkeren. Het was ook bekend waar dat zou gebeuren, in Qom, bij een uitgedroogde bron. De boodschap sloeg aan.

Miljoenen pelgrims reisden naar Qom, tot verdriet van andere pelgrimssteden, zoals Masjhad in het noordoosten van het land, dat zijn eigen inkomsten zag dalen.

Het eschatologische gevoel lijkt ook vat te hebben gekregen op sjiieten buiten Iran, getuige de in nevelen omhulde veldslag onlangs bij de Iraakse heilige stad Nadjaf. Daar leverde het Iraakse leger, gesteund door de Amerikanen, bloedig slag met gewapende lieden van onduidelijke signatuur. Volgens de berichten zouden ook zij rekenen op een snelle wederkomst van de mahdi en Jezus.

De eschatologische beweging was en is gevaarlijk voor soefi’s. Anderen verdenken hen ervan dat zij geloofswaarheden minder letterlijk opvatten dan de orthodoxie. Dat zou ook gelden voor de terugkeer van de ’verborgen imam’, de mahdi.

Hun gemeenschapsgebouw in Qom stond vlakbij de plek waar de mahdi en Jezus zouden verschijnen, waarschijnlijk was dat een van de redenen voor de verwoesting.

De woede op de soefi’s heeft nog een andere, plattere reden: steeds meer Iraniërs geven, na drie decennia frustratie over de islamitische republiek, hun religieuze belasting liever aan de soefi’s dan aan de ayatollahs. Die inkomstenderving bedreigt de machtspositie van de geestelijken.

Opposanten zien in hun nabeschouwingen van het spannende afgelopen jaar, ondanks veel ellende, toch vooral positieve ontwikkelingen.

Ze concluderen dat uiteindelijk hervormingsgezinde elementen, tot op zekere hoogte dankzij de eindtijdbeweging, een belangrijke overwinning hebben behaald. Ze vinden het jammer dat ze weinig gehoor vinden bij de Amerikanen voor die conclusie.

Een Amerikaanse militaire aanval zou de enige redding voor het regime zijn, zo valt in diezelfde kringen te beluisteren.

Vooral de eschatologische beweging zou er blij mee zijn. Immers, hoe meer chaos, hoe eerder God zal besluiten een redder naar de aarde te sturen, zo redeneren de eindtijdpolitici.

Om het op het eerste gezicht wat wonderlijke optimisme te begrijpen is inzicht in de subtiliteiten van het Iraanse machtsspel vereist.

Iran is een dictatuur, Iran is totalitair, maar toch is er een vrij openlijke strijd om de macht, anders dan de slangenkuilgevechten, die zich in andere dictaturen achter de schermen afspelen.

In die strijd speelt godsdienst een hoofdrol. Achter de eschatologische beweging verschool zich een ordinaire greep naar de macht, die mislukte door een strategische fout van de hoofdrolspeler.

Op geniale wijze had hij het volksgeloof in stelling gebracht tegen het establishment. Doordat hij te snel zijn informele macht wilde verzilveren met een formele machtspositie verloor hij.

In elk geval: voorlopig. De winnaars waren de in het Westen geliefde hervormers van oud-president Khatami. De grote regisseur, die uiteindelijk het onderspit dolf, heet Mesbah Jazdi. Hij is de leider van de eindtijd-ayatollahs in Qom. Mesbah is ook een ayatollah, maar een lage. Bij zijn studie lag de nadruk niet op theologie maar op filosofie. Fatwa’s, gezaghebbende interpretaties van de islamitische sjariawet, mag hij niet geven.

Toch is zijn macht groot. Hij is de ideoloog van de basiedjmilitie. Verder leidt hij de grootste theologische school in Qom en geeft hij ook de geschriften van wijlen ayatollah Khomeini uit.

„Ik ken beter dan wie ook de gedachten van Khomeini”, pocht hij. Hij lijkt diens gedachten zelfs beter te kennen dan Khomeini bij zijn leven zelf deed. Volgens Mesbah was Khomeini op en top een theocraat, hij was tegen democratie, tegen verkiezingen en referenda en zelfs tegen de republiek.

Naar de algemene opvatting klopt dat laatste niet, was Khomeini juist even fel tegen een totale theocratie als tegen een seculiere republiek.

Maar volgens Mesbah kan Khomeini dat niet hebben gemeend omdat dat in strijd is met zijn eigen leer van de velajati-faqih, waarbij de hoogste leiding van het land in handen is van de vali-faqih, een soort ’geestelijke gids’.

In zijn tijd was Khomeini dat zelf, na zijn dood volgde zijn bijna-naamgenoot Ali Khamenei hem op.

Eindtijdpromotor Mesbah, die al de basiedjmilitie aan zijn kant wist, wierp zich dus op als de intellectuele erfgenaam van Khomeini. Een andere troef zijn zijn goede contacten met de media. Dat bleek bij zijn campagne tegen de soefi’s.

Veel ayatollahs steunden de soefi’s maar de media hadden vooral belangstelling voor de ’bende van vijf’ uit Qom.

Mesbah heeft een verbaal kanon in stelling gebracht in de vorm van Fatimeh Rajabi, echtgenote van Golamhossein Elham, woordvoerder van president Ahmadinejad. Zij heeft de giftigste pen van Iran, die niemand spaart behalve president Ahmadinejad, geestelijke gids Ali Khamenei en Mesbah.

Vooral de oud-presidenten Ali Rafsandjani en Mohammed Khatami zijn mikpunt van haar venijn. De eerste schildert ze af als maffiabaas en de tweede als krullenjongen van het Westen.

Over de huidige president Ahmadinejad is ze positiever. In een boek roemt ze hem als de wegbereider van Jezus en de mahdi, de verborgen imam.

Ahmadinejad gelooft dan ook heilig in de spoedige wederkomst van Jezus en de mahdi. Maar volgens opposanten is hij een trekpop en is de man aan de touwtjes Mesbah. Bij alle belangrijke beslissingen vraagt Ahmadinejad om een fatwa van de door Mesbah gestuurde eindtijd-ayatollahs in Qom.

Mesbah was op weg een zeer machtig man te worden. Eén persoon heeft hij onderschat en dat werd hem fataal. Hij dacht ook geestelijke gids Khamenei de baas te kunnen.

Zo vreemd was die gedachte niet. Khamenei heeft een zwakke gezondheid, volgens de verhalen lijdt hij aan kanker.

Mesbah had nog een reden om hem te onderschatten. Hij had Khamenei’s gedrag geanalyseerd in de zeventien jaar dat hij geestelijke gids was, en daarmee in theorie de machtigste man van het land.

Wat bleek, Khamenei paste zich, in de ogen van Mesbah althans, als een kameleon aan bij de politieke gezindheid van de president, hij geeft geen leiding maar volgt. Reden voor Mesbah om te denken dat Khamenei ook hem zou volgen. Dat verleidde hem tot de uiterste machtsgreep.

Iran lijkt wel een beetje op de Verenigde Staten, net als in dat land zijn er allerlei staatsinstellingen, die elkaar in evenwicht houden. In theorie althans. Zoals de ’raad van de experts’, een, in Nederlandse begrippen vertaald, soort super Raad van State. In theorie is die raad zelfs machtiger dan de ’geestelijke gids’ en kan hij die afzetten.

In theorie ook wordt de ’raad van experts’ gekozen, in de praktijk waren die verkiezingen altijd een wassen neus, omdat de geestelijke gids bepaalde, wie zich wel en niet kandidaat mocht stellen.

Deze keer liep dat anders, doordat Mesbah een lijst indiende. Goede raad was duur voor Khamenei. De geestelijke gids is tegen de eschatologische beweging.

Maar Mesbah was zo machtig, dat Khamenei moeilijk diens hele lijst kon weren.

Hij zou daarmee de indruk wekken tegen de mahdi te zijn.

Khamenei liet vervolgens een knap staaltje van politiek schaakspel zien. Eerst overreedde hij oud-president Ali Rafsandjani zich ook kandidaat te stellen. Maar Rafsandjani is geen stemmentrekker.

Er bleef Khamenei toen maar een weg over om Mesbah tegen te houden: echte vrije verkiezingen.

De hervormingsgezinde aanhangers van oud-president Khatami profiteerden.

Mehdi Karroubi, oud-voorzitter van het parlement, diende een lijst in met hervormers. Khamenei liet hen allemaal tot de verkiezingen toe, ze behaalden een klinkende overwinning.

De lijst Karroubi veroverde 40 van de 87 zetels in de ’raad van experts’. Ook veel onafhankelijke kandidaten zijn hervormers. Mesbah bleef steken op een schamele twaalf.

Mesbah liep nog meer averij op. Elke eschatologische beweging verliest haar glans wanneer de eindtijd te lang uitblijft.

Volgens mystieke berekeningen had het vorige zomer al zover moeten zijn. De eschatologische beweging werd belachelijk door toedoen van charlatans, zoals een ayatollah in Teheran, die een brief zou hebben gekregen van de verborgen imam, per post. Anderen noemden zichzelf de mahdi, zij zitten nu in de gevangenis.

Verder is Iran, ook dat werkt in het nadeel van Mesbah en president Ahmadinejad, geschrokken van het harde VN-rapport over het nucleaire programma. In de krant Joumhouri islami verscheen een anoniem artikel dat Ahmadinejad ervan beschuldigde dat hij het land naar een ramp voerde. Algemeen wordt aangenomen dat de auteur geestelijke gids Khamenei was.

Tenslotte lijkt Iran de campagne tegen de soefi’s beu te zijn. Het land is geschrokken van een verklaring van radicale, wahabitische geestelijken, die het doden van sjiieten goedkeurden.

Iran heeft in zijn randgebieden veel soennitische moslims wonen, vaak met wahabitische sympathieën, Arabieren, Koerden en Baloetsji’s. Het land zit niet te wachten op Kaidaterreur of Iraakse toestanden. Er is nu eenheid geboden en de aanvallen op soefi’s en soennitische moslims zijn daarom niet langer welkom.

Flinke klappen dus voor de eindtijdpolitici maar voor opposanten is er nog onvoldoende reden de vlag uit te hangen. Zelfs als hun analyse klopt, dan zal het nog even duren voor de koerswijziging overal in het ’veld’ merkbaar zal zijn.

Behalve stembiljetten spelen ook geweren van milities een grote rol en het blijft afwachten welke theologische verrassingen het land nog wachten. Toch liggen volgens opposanten de kaarten gunstiger dan een jaar geleden, behalve als Amerika roet in het eten gooit.


Trouw, 06-02-2007

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB