‘Alleen de intelligentie van de mens belet dat alles uiteenvalt’

Steven Pinker, Enlightenment now. The case for science, reason, humanism and progress, 2018.


Steven Pinker is een onverbeterlijke maar geen blinde optimist. Eerder betoogde hij, cijfers in de hand, dat we in de veiligste aller tijden leven. Zijn nieuwe boek prijst de mens als baken van Verlichting in een onverschillig universum.


Steven Pinker is een wereldautoriteit in het domein van taal en de geest, met boeken als Ons betere ik, De stof van het denken en Het taalinstinct. De laatste keer dat ik hem sprak, was in Londen, zes jaar geleden. Ons betere ik was toen net verschenen. Net als zijn nieuwe boek was het een pleidooi voor optimisme, gedocumenteerd met een overvloed aan historische gegevens. Pinker verklaarde dat we in de veiligste aller tijden leefden en dat geweld in het tweede decennium van de 21ste eeuw minder voordeel oplevert dan op enig ander ogenblik in de geschiedenis van de mens.

De Johnstone Family Professor of Psychology aan Harvard University schreef nu Enlightenment now. The case for science, reason, humanism and progress. De centrale stelling van het boek is dat de mens met zijn gaven van rede en medegevoel de problemen kan oplossen waarmee hij als product van de evolutie in een onverschillig universum onvermijdelijk wordt geconfronteerd. Het lijvige werk tracht ook de idealen van een progressieve intellectuele beweging uit het West-Europa van de achttiende eeuw te herformuleren, om ze relevant te maken en te verzoenen met concepten van onze tijd.


Hoe definieert u de Verlichting?

‘De Verlichting omvat vier thema’s: rede, humanisme, wetenschap en vooruitgang. Het idee is dat we kennis verwerven over de manier waarop de wereld en de mens werken, dat we een wetenschap van de menselijke aard ontwikkelen en het welzijn van de mens verbeteren. Dat welzijn kun je definiëren als gezondheid, geluk, een lang leven, kennis, het zoeken naar schoonheid en sociale banden.’


Is angst een kleine prijs om voor vooruitgang te betalen?

‘We weten dat we angstiger worden wanneer we de verantwoordelijkheden van de volwassenheid opnemen. Er zijn gegevens die aantonen dat de angst van de Amerikanen van de jaren 1950 tot 1990 is toegenomen, om daarna min of meer te nivelleren. Maar een deel van die angst komt voort uit problemen die hun voorouders als normaal beschouwden, zoals pollutie, oorlog, ongelijkheid en armoede. Nu wij als soort volwassen worden en die last op ons nemen, is het normaal dat we angstiger worden.’


We tillen volgens u te zwaar aan ongelijkheid in de maatschappij. Waarom?

‘Ondanks alle obsessies met ongelijkheid in het voorbije decennium is ze echt geen fundamentele dimensie van het menselijke welzijn. Als Bill Gates een huis heeft dat dertig keer groter is dan het mijne, heeft dat geen weerslag op hoe ik leef. Behalve als je veronderstelt dat er een vaste pot geld is en dat de één automatisch minder krijgt als de ander meer heeft. We weten uit de groei van het bbp dat de hoeveelheid rijkdom heel elastisch is in de tijd. En dat rijkdom geen zero sum game is. Bovendien is niet de ongelijkheid moreel belangrijk, wel de armoede: het gaat erom hoe goed de mensen onderaan de piramide het hebben. De kloof tussen de top en de basis is minder belangrijk dan veel mensen beweren. Je kinderen zien overleven, vakantie kunnen nemen, van de wereldcultuur kunnen proeven, redelijk gezond zijn, dat zijn de belangrijkste rijkdommen van de wereld. Of iedereen evenveel heeft, is bijkomstig.’


Maar ongelijkheid schept toch problemen? Het zou naïef zijn om dat te ontkennen.

‘Natuurlijk zijn er problemen. Armoede is er daar een van. Onrechtvaardigheid ook. Ongelijke maatschappijen zijn maatschappijen waarin de rijken te veel macht hebben. Maar het echte probleem is hoe je het democratische systeem intact houdt en voorkomt dat de rijken te veel invloed krijgen.’


Volgens academici als Thomas Piketty en wijlen Tony Atkinson schept ongelijkheid maatschappelijke problemen. Vergissen ze zich?

‘Ja, want ongelijkheid is geen dimensie van het menselijke welzijn, niet zoals leven en gezondheid. Het komt erop aan dat mensen genoeg hebben, niet evenveel. Dat laatste zou slechts relevant zijn als een samenleving een eindige hoeveelheid rijkdom zou bezitten, zodat de welvaart van de één ten koste van die van de ander gaat. Maar dat is niet zo. De grootste economische gelijkmakers zijn grootschalige oorlogen, gewelddadige revoluties, staten die instorten, pandemieën – geen dingen waar een humanist op hoopt. Dit is niet bedoeld als argument tegen sociale uitgaven voor de armen die door inkomens- of weeldebelastingen worden gefinancierd, maar die uitgaven moeten bedoeld zijn om de basis rijker te maken, niet om de top te verarmen. Daarnaast mogen rijkere mensen geen kans krijgen om onevenredig veel politieke macht te verwerven. Maar dat geldt net zo goed voor wie een beetje als voor wie heel véél rijker is dan de rest. In mijn boek weerleg ik nog andere beweringen over ongelijkheid, bijvoorbeeld dat mensen een inherente afkeer van ongelijkheid zouden hebben (die hebben ze wel van onrechtvaardigheid) of dat sociale en psychologische disfuncties de schuld van ongelijkheid zouden zijn (dat zijn ze wel van armoede).’


U gaat in uw boek tegen de gangbare wijsheid in door aan te tonen dat de wereld vandaag meer hulpbronnen heeft dan in 1960. Waarom is er dan zoveel paniek over olie en andere grondstoffen?

‘Veel van de milieupaniek van de voorbije vijftig jaar komt voort uit een mentaal model waarin mensen denken dat er een gegeven hoeveelheid hulpbronnen bestaat die wij tegen een constant tempo verbruiken, zodat ze vroeg of laat op zullen zijn. Dat denken gaat uit van de veronderstelling dat we in een crisis zullen komen omdat er niets meer over is. Dat is niet gebeurd met de olie, het voorwerp van de meeste paniek. Als de gemakkelijkst te exploiteren voorraden van een grondstof opgebruikt raken, wordt het steeds duurder om bij de rest te kunnen. Dat zet de producenten aan om betere manieren te vinden om grondstoffen te winnen, te recycleren en er minder van te gebruiken. En de economie past zich aan de beschikbaarheid en de uitputting van haar bronnen aan. Daardoor raken de bronnen nooit uitgeput.’


U legt ook uit dat samenlevingen niet alleen hulpbronnen nodig hebben.

‘Mensen hebben ideeën nodig, niet alleen bronnen. En ideeën maken deel uit van een oneindig universum van mogelijkheden dat nooit uitgeput raakt. Mensen moeten hun huis kunnen verwarmen, zich verplaatsen, dingen maken, zich voeden en kleden. Hoe ze dat doen, hangt af van hun vernuft.’


Waarom legt u in uw beoordeling van de vooruitgang van een samenleving zoveel nadruk op het bruto binnenlands product (bbp)?

‘Het bbp is een grove maatstaf van de welvaart van een samenleving, maar het is nog altijd de beste die we hebben. De vraag is niet waarom het bbp de beste index van de welvaart is, maar waarom welvaart zo sterk correleert met zoveel andere goede dingen van het leven. Voor andere dimensies van het welzijn, zoals onderwijs, een lang leven, gezondheid, veiligheid en geluk, hebben we betere metingen, zoals de index van de menselijke ontwikkeling. Kwantitatieve metingen zijn lomp, maar beter dan helemaal geen metingen. Want zonder gegevens kun je nooit woorden als beter, slechter, vooruitgang of achteruitgang gebruiken.’


Veel mensen zijn het niet met u eens. Ze verwijzen naar zaken die niet te kwantificeren zijn. Denk aan de uitspraak van Bobby Kennedy: ‘Het bruto binnenlands product meet alles, behalve de dingen die het leven de moeite waard maken.’

‘Dat was kinderachtig van Kennedy. Dit zijn dingen die het leven de moeite waard maken: scholen, ziekenhuizen, geneeskunde, riolering, kunstmest die honger voorkomt, tractoren die kinderen van landarbeid bevrijden, elektrische toestellen die vrouwen uit de keuken bevrijden, schone energie. Het kost allemaal geld. In rijke landen als Denemarken is het leven echt wel beter dan in arme landen als Afghanistan. De mensen zijn daar niet alleen gezonder en hebben niet alleen meer comfort, maar zijn gemiddeld ook toleranter en democratischer. Er is meer gelijkheid tussen mannen en vrouwen, de mensen zijn milieubewuster en gelukkiger. Mensen in rijke landen die neerkijken op het verlangen naar welvaart van mensen in arme landen, zijn arrogant en harteloos.’


U beweert dat welvarende landen aan de toekomstige generaties denken en bezig zijn met waarden als zelfexpressie, vrijheid en ontplooiing.

‘Juist. Met welvaart koop je ook dingen als een goed bestuur dat voor gezondheidszorg en onderwijs en veiligheid kan zorgen. Een rijk land kan zich niet alleen een betere gezondheidszorg en meer scholen veroorloven, maar ook veel van de technologische voordelen die de schade aan het milieu beperken. Met geld kun je vrijwel alles kopen, en dus ook de goede dingen van het leven. Rijke samenlevingen – hoe je die rijkdom ook meet – zijn bovendien beter opgeleid, vrijer, meer betrokken bij het milieu, democratischer en minder oorlogszuchtig.’


Hoe kunt u dat laatste argument rijmen met het feit dat een welvarend land als het Verenigd Koninkrijk sinds 1914 bijna elk jaar bij conflicten betrokken is geweest?

‘Dat is precies als vragen om de klimaatopwarming te rijmen met het feit dat het gisteren gesneeuwd heeft. Veralgemeningen over maatschappijen zijn statistisch, ze gelden niet voor elk individueel geval. Grootmachten als het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten zijn vaker dan andere landen bij conflicten tussen staten betrokken, maar de meeste rijke maatschappijen zijn geen grootmachten. De veralgemening geldt trouwens vooral voor burgeroorlogen, het belangrijkste type oorlog van onze tijd. Het Verenigd Koninkrijk heeft sinds 1745 geen burgeroorlog gekend.’


Toch is de welvaart van het Verenigd Koninkrijk voor een stuk te danken aan de productie en verkoop van wapens die in conflicten worden gebruikt. Wat betekent ‘minder oorlogszuchtig’ in die context nog?

‘“Minder oorlogszuchtig” betekent “minder oorlogszuchtig”, niet “geen wapens maken”. Wapens beginnen geen oorlogen. Italië, Frankrijk, China, Duitsland en Spanje behoren vandaag tot de grootste wapenfabrikanten van de planeet, maar ze zijn niet in oorlog.’


U noemt de traditionele tegenstelling tussen links en rechts in het politieke debat intellectueel beperkend. Waarom?

‘Die eeuwige verdeeldheid is betreurenswaardig en in onze cultuur neemt ze toe. Uit experimenten is gebleken dat mensen die zich voor een linkse of een rechtse ideologie engageren zo graag informatie willen lezen die hun overtuiging bevestigt, dat ze domme rekenfouten maken wanneer ze een tabel met cijfers over een gepolitiseerd onderwerp zoals wapenbeheersing lezen. We zien dat ook meer en meer in de debatten over allerlei andere politieke en sociale thema’s.’


Maar kan iemand echt politieke beslissingen nemen los van elke ideologie? Is het niet gevaarlijk als mensen dat denken?

‘Ik weet niet goed wat “los van elke ideologie” zou betekenen. Alle beslissingen moeten natuurlijk bepaalde waarden dienen (zoals de bevordering van het welzijn van de mens), maar een ideologie behelst overtuigingen over de wereld die niet van bewijzen vertrekken maar afgeleid zijn uit een theorie. Het grote gevaar van op een ideologie gebaseerde politieke beslissingen is dan ook dat het beleid het gewenste doel niet zal bereiken.’


De islam heeft volgens u ingrijpende hervormingen nodig om voeling te krijgen met de idealen van de Verlichting. Is dat niet kwetsend voor veel moslims?

‘Moslims moeten niet meer gekwetst zijn dan christenen gekwetst waren toen bepaalde repressieve praktijken van het christendom aan hervorming toe waren. Nog maar enkele eeuwen geleden verbrandden de christenen ketters en martelden ze joden opdat ze zich zouden bekeren. Als je kritiek had op die praktijken, dan was je geen racist, je was een humanist. Dezelfde regels gelden vandaag: de islam is geen ras of etniciteit. Godsdiensten zijn gewoon ideeën, ze hebben geen rechten. Je mag dus net zo goed kritiek hebben op een godsdienst als op bijvoorbeeld het neoliberalisme.’


Uw boek is optimistisch over de toekomst van de mensheid. Maar waar ziet u mogelijke gevaren of problemen?

‘De klimaatverandering en kernoorlog zijn de twee grootste gevaren voor de mensheid. Maar we kunnen die uitdagingen aan. Er bestaan oplossingen. En we kunnen nog betere oplossingen vinden en ze in de praktijk brengen.’


U schrijft dat de dreiging van een kernoorlog al tientallen jaren afneemt …

‘Sinds Hiroshima en Nagasaki in 1945 zijn er geen atoombommen meer gebruikt. Het aantal kernwapens is met 85 procent afgenomen sinds de piek in de jaren 1980. Er zijn voorstellen om ze volledig te elimineren. Wij zullen dat niet meer meemaken, maar het is niet uitgesloten dat het over een eeuw kan gebeuren, als de argumenten aanslaan.’


Entropie is de eerste stap om het mens-zijn te begrijpen, zegt u. Wat bedoelt u daarmee?

‘Het is het besef dat dingen op veel meer manieren wanordelijk kunnen zijn dan ordelijk. De wetten van de waarschijnlijkheid zeggen dat alle systemen naar wanorde neigen. Dat betekent dat alleen de energie en de intelligentie van de mens beletten dat alles uiteenvalt. Armoede, onwetendheid en chaos zijn natuurlijke toestanden. We hoeven niet te verklaren waarom dingen fout gaan, want volgens de wetten van de waarschijnlijkheid gaat alles vanzelf fout. We moeten ons inspannen om de dingen goed te doen verlopen.’


Waarom denkt u dat de menswetenschappen de exacte wetenschappen aanvallen? Het is een thema dat als een rode draad door dit boek loopt.

‘In het afgelopen decennium zijn de exacte wetenschappen keer op keer onder vuur genomen door academici uit de menswetenschappen. Ze verzetten zich tegen de toepassing van wetenschappelijke methoden of ideeën op de kunst, de literatuur, de muziek, de filosofie. Maar ik wil met dit boek tonen dat de wereld – dat de mens – begrijpelijk is. Dat je overtuigingen empirisch op de proef moet stellen in plaats van ze uit ideologieën af te leiden. Dat de wetenschap het welzijn van de mens kan verbeteren en dat ook heeft gedaan. Maar toch minachten veel geleerden die ideeën. De geschiedenis sinds de Verlichting heeft aangetoond dat de rede en de waarden van de wetenschap het menselijke welzijn enorm hebben bevorderd.’


U noemt kernenergie een progressieve en veilige vorm van energie. Zijn er dan geen gevaren?

‘Het ergste ongeval met een kerncentrale was de ramp van Tsjernobyl, in 1986. Ze was de schuld van operatoren uit het Sovjettijdperk die de veiligheid roekeloos verwaarloosden. In werkelijkheid is het risico van ongevallen of meer kankers buitengewoon klein in vergelijking met de schade die het verbranden van olie en steenkool aanricht, en die schade aanvaarden we. Fukushima in 2011 was een andere beruchte kernramp. Maar het ongeval in de centrale zelf heeft geen enkel mensenleven gekost. De slachtoffers waren het gevolg van een slecht geplande evacuatie van de omgeving.’

‘Geen enkele technologie is volledig veilig, maar steenkool en olie zijn enorm gevaarlijk: je moet ze diep uit de bodem halen, mensen verbranden ze en ze voorzaken pollutie. Daar moeten we rekening mee houden als we over onze energiebronnen nadenken. Het zou fantastisch zijn als zon en wind in alle energiebehoeften van de wereld konden voorzien. Maar ik heb nog geen enkele analyse gezien die aangeeft dat het kan.’


DS, 03-03-2018 (John Paul O'Malley)