Hopen op een ramp die ons wakker schudt


‘Hoe meer keuzevrijheid, hoe beter’: dat is de ideologie van deze tijd. Maar die vrijheid berokkent enorme schade, denk maar aan de klimaatverandering. Voor een ommekeer is een schokkende gebeurtenis nodig.


Al geruime tijd wordt onze samenleving georganiseerd vanuit het uitgangspunt dat ieder mens zelf het best weet wat goed voor hem is. De voorkeuren van al deze mensen komen samen op ‘markten’ en zo ontstaat dankzij de ‘onzichtbare hand’ de meest stabiele, efficiënte en eerlijke samenleving mogelijk.

Dit is de ideologie van onze tijd: de markt weet het het best, want individuen weten het zelf het best. Alle bemoeienis van buitenaf is dan paternalisme, betutteling. Anderen die proberen te bepalen wat goed voor ons is. Bureaucraten zijn het! Eurocraten! Of het ultieme scheldwoord van onze tijd: de elite!

Wat zo knap is aan deze ideologie is dat ze zich nooit als zodanig presenteert – en dus ook veel moeilijker inhoudelijk valt aan te pakken. In plaats daarvan wordt gewerkt met technocratische geheimtaal en met slogans, zoals Margaret Thatchers bewering dat ‘er geen maatschappij bestaat’, enkel individuen.

Hoe meer keuzevrijheid, hoe beter. Dat is in vijf woorden de ideologie van deze tijd. Individuen weten wat het best voor ze is, dus moet de som van al hun keuzes wel leiden tot de best mogelijke wereld.


Destructieve keuzes

Het is essentieel om een onderscheid te maken tussen de theorie van de keuzevrijheid en de praktijk. Laten we beginnen met de politieke markt, waar individuen hun keuzevrijheid benutten door politici te kiezen. Wie worden er zoal gekozen? Vooral politici die uiteindelijk weinig meer doen dan de ligstoelen op de ecologische Titanic verschuiven. Steeds vaker wordt zelfs de voorkeur gegeven aan politici die niet alleen weigeren de maatschappij te beschermen, maar bovendien vol de aanval openen op klimaatwetenschappers en andere experts. Kijk naar de man die vanuit het Witte Huis Amerika weer ‘great’ aan het maken is.

De tweede markt is die voor goederen en diensten. Op een paar procent duurzame consumenten na gebruiken individuen hun keuzevrijheid om producten aan te schaffen die rechtstreeks bijdragen aan de vernietiging van de ecosfeer. Denk aan de markt voor energie, voor transport, voor kleding of voor verpakkingen. De markt voor voedsel heeft geleid tot een roofzuchtige en puur kortetermijngerichte landbouwsector. Tegelijk zien we een ongekende en grotendeels onomkeerbare golf van vetzucht – tegenwoordig keurig ‘obesitas’ genoemd. Vrije keuze in de financiële markt bracht reusachtige kredietbubbels die wereldwijd een economische puinhoop veroorzaken.

En dan is er de derde en laatste markt: die voor informatie. Steeds meer individuen gebruiken hun keuzevrijheid om onwelgevallige informatie te vermijden en daar hangt de opkomst van de populisten mee samen. In toegankelijke bewoordingen bieden zulke politici enkel boodschappen die lekker klinken: Al onze problemen zijn simpel op te lossen als die verdomde ‘elite’ maar niet zo laf of corrupt was. Grenzen dicht. De EU kapot! Laten we ons land weer groot maken! Of, in de woorden van het Britse Leave-kamp: We nemen de controle terug!

Als je media met elkaar laat concurreren om wie de lekkerste informatie biedt, dan doet populistische bullshit het uiteraard beter dan feitelijk juiste beweringen vol nuances. De wereld is nu eenmaal zeer complex en veel mogelijke oplossingen zijn zo gelaagd dat we er alleen in hypotheses over kunnen spreken. Erger, de ecologische problemen zijn alleen op te lossen of in te dammen mits we allemaal grote offers brengen. En zelfs dan is succes niet gegarandeerd. De klok tikt ook door, dus er is nauwelijks tijd om de bewijzen nog eens te overlopen of te wachten op een overtuigend alternatief.

Probeer dit alles in een debat van vijf of zes minuten maar eens over te brengen als je tegenover een charismatische clown als Boris Johnson of een Theo Francken staat. En kijk na afloop wat er is gebeurd met jouw ‘marktaandeel’.


Informatiediabetes

Op een conferentie voor journalistieke vernieuwing in Perugia werd voortdurend gesproken over de ‘nieuwsconsument’. Nieuwssites waren ‘producten’ die hun publiek ‘bedienen’, tegelijk proberend ‘nieuwe markten’ te ‘penetreren’. En als de consument de voorkeur gaf aan kattenfilmpjes, dan moesten journalisten niet zeuren, maar gewoon harder hun best doen.

Angst verkoopt. Woede verkoopt. Geweld verkoopt. Onzin verkoopt. Geruststellende leugens verkopen. Zelfkritiek verkoopt niet. Ambiguïteit ook niet. Erkenning van onze machteloosheid doet het bar slecht, en een oproep tot zelfopoffering is commerciële en politieke zelfmoord.

Juist in die laatste categorie valt de boodschap van klimaatwetenschappers en milieujournalisten. Als je van informatie een product maakt, dan zal de informatie die het best smaakt het best verkopen. En de voedselindustrie laat zien dat zout, vet en suikerrijk eten het meest in trek is. McDonald’s dus. Doordat we informatie als eten behandelen, hebben we nu steeds meer gevallen van wat je informatiediabetes zou kunnen noemen.

Over een gezond menselijk lichaam bestaat nog grote overeenstemming, maar die consensus ontbreekt over wat goede informatie is. Daarom zijn de markten voor informatie en politiek de moeilijkste. Samenlevingen die proberen informatie te reguleren zijn evident slechter af dan samenlevingen waarin dat niet gebeurt. Vergelijk Noord-Korea met Noord-Amerika.


Ontkenning of depressie

Wat kunnen wij, de arme zielen die er niet in slagen simpelweg de ogen te sluiten voor de naderende ecologische ramp, dan nog doen?

Sommigen houden vast aan de hoop dat de oplossing ligt in betere informatie. Als wetenschappers en journalisten gewoon simpelere woorden gebruiken, dan zal de meerderheid het bijzonder slechte nieuws vrijwillig tot zich nemen en daar naar handelen. Dit klinkt goed en geruststellend, maar eigenlijk is het gewoon een vorm van ontkenning.

Anderen hebben de kop uit het zand en zijn nu boos en verbitterd: onverantwoordelijke media! Onverantwoordelijke politici! Hoe durven ze in te spelen op de smaak van de meerderheid nu dit zo evident uitloopt in Russische roulette met de enige planeet die we hebben?

Een derde groep is in onderhandeling. Zo heb je gedragseconomen die mensen met een onzichtbaar duwtje in de rugvanzelf doen uitkomen bij wat goed voor ze is. Het toverwoord is dan ‘keuzearchitectuur’. Je houdt de illusie van keuzevrijheid in stand, maar wel nadat je de beschikbare opties hebt teruggebracht tot varianten van hetzelfde. Zo voorkom je dat mensen hun keuzevrijheid gebruiken om zichzelf of anderen ernstig te schaden.

Ten slotte is er de fase van de depressie. Deze groep heeft het stadium der aanvaarding bereikt. Behalve dat het nogal tegennatuurlijk is om te ‘aanvaarden’ dat de mens in naam van de keuzevrijheid collectief zelfmoord aan het plegen is.


Ecologische Holocaust

Gedrag dat in het verleden evolutionaire voordelen moet hebben gehad, keert zich nu tegen de menselijke soort. Denk aan het opslaan van vetreserves, of denk aan angst als reactie op visuele bedreigingen. Deze laatste emotie hielp ons in het verleden alert te blijven. Maar tegenwoordig verkeren veel mensen dankzij hun televisiescherm in bijna permanente staat van angst voor dingen die statistisch gezien nauwelijks een gevaar voor ze vormen. De echte dreigingen van deze tijd zijn intussen niet of nauwelijks zichtbaar: de hoeveelheid CO2 in de lucht bijvoorbeeld. Maar het alarmsysteem in onze hersenen is er niet op ingesteld de stresssignalen van klimaatverandering op te pikken.

Er is een vorm van dwang nodig om mensen tegen zichzelf te beschermen. Alleen is dat in tegenstrijd met de ideologie van de keuzevrijheid, want je moet mensen vragen hun keuzevrijheid weer op te geven. Als ze voor dat argument vatbaar waren, zouden ze hun vrijheid op de markten voor goederen, diensten, politici en informatie allang heel anders inzetten.

Zullen we als mensheid op tijd evolueren? Zowel voor individuen als voor samenlevingen geldt dat ze vaak grote veranderingen pas ondergaan na een extreem schokkende gebeurtenis. Auschwitz maakte in het Westen eindelijk een einde aan het institutioneel antisemitisme. Zou dit zonder de Holocaust ook zijn gebeurd?

Het ‘beste’ scenario in de huidige omstandigheden lijkt me dus dat zich op ecologisch vlak een ramp voordoet die groot genoeg is om de mensheid wakker te schudden, maar niet groot genoeg om ons uit te roeien.


DS, 20-07-2018 (Joris Luyendijk)