Waarom u gelooft dat olifanten sneller rennen dan cheeta’s


Mensen zijn nog makkelijker te manipuleren dan psychologische modellen tot nu toe voorspelden. Dat stellen Belgische wetenschappers in het tijdschrift Cognition. Herhaal onzin vaak genoeg, en zienswijzen verschuiven.


Factcheckers tikten zich de vingers blauw in de aanloop naar de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 2016. Een stelling als ‘Barack Obama is niet in de VS geboren’ lieten ze niet zomaar passeren. En ook Pizzagate debunkten ze. Nee, er waren geen aanwijzingen voor een samenzwering van pedofiele Democraten in een pizzeria in Washington.

Verhalen die woede, verbazing en andere sterke emoties oproepen – en vaak berusten op leugens – verspreiden zich snel op sociale media. Mensen zijn geneigd om die te delen. Om een indicatie te geven: een studie in Science uit 2018 naar berichten die via Twitter rondgaan, wees uit dat juiste berichten er zes maal langer over doen om 1.500 mensen te bereiken dan fake news. Bij tsunami’s aan fake news lijkt debunken vechten tegen de bierkaai. Sterker nog, het kan soms averechts uitpakken, omdat je opnieuw de aandacht vestigt op boude beweringen. Herhaal die vaak genoeg, en je plant zaadjes die wortel kunnen schieten.


Bullshit sensitivity

Na de verkiezingen van 2016 nam de aandacht van wetenschappers voor de verspreiding van fake news en de onderliggende mechanismen sterk toe. Nieuwe termen raakten in zwang. Er verschenen tientallen wetenschappelijke publicaties van psychologen die reppen over zaken als ‘de bullshit receptivity scale’ en ‘bullshit sensitivity’. Telkens met hetzelfde uitgangspunt: hoe is het toch mogelijk dat mensen openstaan voor onzin?

Een van de laatste twijgen aan die boom is een publicatie van onderzoekers van de universiteit van Louvain-la-Neuve, die volgende maand in de papieren editie van het vakblad Cognition verschijnt. Met als (lange) titel: ‘Is Earth a perfect square? Repetition increases the perceived truth of highly implausible statements’. Een kanttekening: het woord bullshit komt in het stuk niet voor, maar het gaat over hetzelfde principe.

De onderzoekers experimenteerden met een schaal die aangeeft hoe ontvankelijk mensen zijn voor leugens. In hun studie herhaalden ze zestien beweringen vijf keer, op willekeurige momenten, en na afloop maten ze het effect. Daaruit bleek dat zelfs de krankzinnigste beweringen, die overduidelijk verkeerd zijn, ons uit balans kunnen brengen, als ze maar vaak genoeg herhaald worden. Zoals bijvoorbeeld de stelling dat de aarde ‘een perfect vierkant’ is.

Het fenomeen dat mensen door veelvuldige blootstelling in leugens gaan geloven, heet het illusory truth effect (illusoir waarheidseffect). Onze hersenen krijgen enorme hoeveelheden informatie en impulsen te verwerken. Psychologen denken dat we onszelf daarom hebben aangeleerd om shortcuts te nemen. Hoe sterker de geheugensporen voor bepaalde beweringen zijn (hoe vaker we ze gehoord hebben), hoe makkelijker we ze naar boven halen en verwerken. En dat beïnvloedt de waarde die we eraan hechten.

Het illusory truth effect werkt het sterkst als mensen stellingen voorgeschoteld krijgen waarover ze nog geen kennis hebben. De informatie botst dan niet met eerdere voorstellingen van zaken. Het is bijvoorbeeld makkelijker om iemand wijs te maken dat de Atlantische Oceaan de grootse watermassa op aarde is (terwijl dat in werkelijkheid de Stille Oceaan is), als die persoon vroeger niet oplette tijdens de aardrijkskundeles.

De eerste rekenmodellen, uit de jaren 70, waarmee psychologen vat probeerden te krijgen op het illusory truth effect, leunden sterk op die assumptie. Ze gaven dus veel gewicht aan de reeds aanwezige kennis van proefpersonen.

Maar de laatste jaren verschuift het beeld. Zo berichten meerdere studies dat mensen ook waarde gaan hechten aan berichten waarvan ze diep van binnen al weten dat ze onjuist zijn.

In 2019 legden Amerikaanse en Canadese psychologen enkele uitspraken voor aan proefpersonen over eenogige reuzen. Zelfs onder deelnemers die later bewijs leverden dat ze wisten dat een eenogige reus een cycloop wordt genoemd, gaven de mensen die twee keer lazen ‘De Minotaurus is de legendarische eenogige reus in de Griekse mythologie’ die uitspraak een hogere waarheidswaardering dan deelnemers die haar slechts één keer lazen.


Sigaretten zijn gezond

We zijn dus gevoelig voor onzin, zelfs als we weten dat het onzin is. Maar bij het voorbeeld van de eenogige reuzen kun je je nog afvragen of de kennis van de Griekse mythologie niet gewoon wat roestig was bij de proefpersonen. Nieuw aan het onderzoek van de universiteit van Louvain-la-Neuve is dat ontdekt werd dat de vlieger ook opgaat bij veel extremere situaties. Dus ook bij stellingen waarvan iedereen weet, of met zijn klompen aanvoelt, dat ze onjuist zijn.

Daar kwamen de onderzoekers achter via een verfijning van de schaal – deelnemers moesten hier op een schaal van nul tot honderd aangeven hoe betrouwbaar ze bepaalde stellingen inschatten – in combinatie met de absurditeit van de stellingen. Behalve ‘de aarde is een perfect vierkant’ kregen ze onder andere voorgeschoteld: ‘olifanten rennen sneller dan cheeta’s’, de ‘VS zijn in 1979 gesticht’, en ‘sigaretten zijn goed voor de longen’.

Van de 240 proefpersonen ging iets meer dan de helft na verloop van tijd iets meer geloof hechten aan de bizarre claims. Bij 19 procent was er geen effect te zien en bij 28 procent was het effect juist omgekeerd: die deelnemers gingen de beweringen na enkele herhalingen juist harder onderuit schoffelen. Het beeld is dus wat diffuus.

Het goede nieuws: ook de deelnemers die iets meer waarde gingen hechten aan de stellingen, lieten zich weinig uit het lood slaan. Ze bleven de beweringen onzinnig vinden. De verschillen waren klein, en in de meeste gevallen niet statistisch significant. Nog niet alle hoop is dus verloren.


DS2, 06-05-2022 (Tomas van Dijk)