De onzin van een historische canon


Bert de Munck heeft vragen bij de zin van een historische canon, en zeker bij het idee dat een canon houvast biedt. 'Beleidsmakers vergissen zich als ze denken dat we betere burgers worden als het geschiedenisonderwijs een vast referentiekader creëert.'


Met enige vertraging is de discussie over de historische canon (vanuit Nederland) blijkbaar toch naar onze contreien overgewaaid. Ik was daar geen vragende partij voor, maar als ze wordt gevoerd, dan graag vanuit een breed perspectief. Herman Pleij plaatst terecht kanttekeningen bij de historische canon zoals die in Nederland is gecreëerd, maar het valt op dat ook hij de canon weer voorstelt als een antwoord op de globalisering en de daaruit voortvloeiende 'sterke behoefte aan nieuwe houvasten'. (DS 9 oktober) Steeds weer wordt de canon, zelfs door tegenstanders, gekoppeld aan de vermeende nood 'aan markeringen van de voornaamste gebeurtenissen uit de eigen geschiedenis'.

Ik betwijfel sterk of die nood inderdaad bestaat, en als hij al bestaat waar hij dan precies vandaan komt. Vanuit politieke hoek is de canon er in Nederland inderdaad gekomen als antwoord op het zogenaamde verlies aan identiteit. Daar heeft onder meer Paul Scheffer met zijn 'multiculturele drama' voor gezorgd. Maar denken wij echt dat de toegenomen geografische mobiliteit van de laatste decennia of de financiële crisis van vandaag resulteren in een grotere behoefte aan de iconen waaruit de canon bestaat? En als die iconen of 'richtsnoeren' dan vooral fungeren als 'vensters op de wereld', zoals vaak wordt geargumenteerd, wat voegen ze dan toe aan het aantal vensters op de wereld dat met het internet en de mediatisering van de laatste decennia sowieso al exponentieel is toegenomen? Maakt de canon niet net deel uit van de huidige gemediatiseerde populaire cultuur, eerder dan er een alternatief voor te zijn? Als het echt om houvast zou gaan, zou de Nederlandse canon er volgens mij in ieder geval heel anders uitzien. Hij zou vooral oog hebben voor processen en mechanismen die het toelaten maatschappelijke transformaties beter te begrijpen. Een canon draagt daar niet toe bij, eerder integendeel.

Mijns inziens moet aan de discussies rond de canon een dimensie worden toegevoegd. Het probleem is niet alleen het nationalistische karakter ervan. De roep om een canon maakt deel uit van bredere transformaties waaraan ook de museumwereld en het erfgoedveld niet ontsnappen. De meest frequent aangehaalde voorbeelden die onze zogenaamde hang naar het verleden moeten illustreren, spelen zich af in een marktcontext. In het geval van de verkiezing van de grootste Nederlander of Belg of van het mooiste monument is dat de context van de visuele media, in het geval van de musealisering van Brugge of de openstelling van de Antwerpse ruien de wereld van het toerisme.

In beide gevallen wordt erfgoed of het verleden getransformeerd in een product of een 'bestemming'. Mensen bezoeken Brugge niet om 'the world we have lost' terug te vinden, maar wegens het exotische karakter ervan, omdat Brugge is getransformeerd in een 'foreign country' - een exotische bestemming vergelijkbaar met pakweg een stad in Toscane. Als de behoefte aan houvast en identiteit al via het verleden wordt ingelost, dan verloopt dit proces in dit geval dus via consumptie. Het verleden wordt omgevormd tot een product dat door grote groepen mensen kan worden geconsumeerd. Een beetje antikapitalist zou wellicht verder gaan en stellen dat de nood aan houvast voor een groot deel zelf al een artificiële behoefte is, gecreëerd door economische actoren.

Misschien is daar niets mis mee, maar naar mijn aanvoelen is er wel een probleem als de formats van het toerisme en de media vervolgens worden opgedrongen aan de wereld van het onderwijs. Een canon maakt het geschiedenisonderwijs op het eerste gezicht misschien aantrekkelijker, maar of het werkelijk bijdraagt aan meer houvast en een gedeelde identiteit, valt sterk te betwijfelen. Bovendien moet dat niet het doel van onderwijs zijn. Beleidsmakers vergissen zich als ze denken dat we betere burgers worden als het geschiedenisonderwijs een vast referentiekader creëert. Mij lijkt het eerder de taak van historici om te onderzoeken hoe bepaalde referentiekaders tot stand zijn gekomen en in stand worden gehouden. Het laat mij koud of staatsvormingsprocessen daarbij worden bekeken door 'het venster van Karel V' of niet. Ergo: het interesseert me zelfs niet of de naam Karel V in het middelbaar onderwijs al dan niet valt. Het bijbrengen van historisch besef hangt daar immers niet van af. Wat me wel interesseert is de vraag waarom Karel V in de canon werd opgenomen en niet pakweg de prijzenrevolutie in de zestiende eeuw. Dat leert immers iets over de ideologische mechanismen die achter de canon schuil gaan, en het laat toe kritisch te reflecteren over mechanismen waarmee keuzes als vanzelfsprekend worden voorgesteld.

Historici moeten volgens mij vooral instrumenten en inzichten aanreiken die toelaten de huidige maatschappij kritisch te benaderen vanuit een beter begrip ervan. De huidige financiële crisis illustreert mooi hoe erg een canon dan wel naast de kwestie is. Laat ons er even vanuit gaan dat een docent geschiedenis (in Nederland) in de les wil inspelen op de actualiteit. Hij of zij is dan aangewezen op het venster van de Verenigde Oost-Indische Companie, terwijl wellicht eerder de oprichting van de Amsterdamse Wisselbank of de zogenaamde tulpen-bubble uit dezelfde periode aangewezen zijn. Of misschien zit de sleutel helemaal niet in de eerste decennia van de zeventiende eeuw en moeten eerder de negentiende en twintigste-eeuwse evoluties in het bank- en financiewezen verheldering brengen? Laat ons in Vlaanderen vooral niet de vergissing begaan die men in Nederland heeft begaan door überhaupt een canon in te voeren. En laat ons vooral ophouden de canon voor te stellen als een antwoord op processen van vervreemding, want het zou wel eens kunnen dat een canon van die processen deel uitmaakt, eerder dan er een antwoord op te zijn.

Bert De Munck is historicus aan de Universiteit Antwerpen


DS, 11-10-2008

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB