‘De Amazone staat op instorten. En nog zien politici de urgentie niet’


Hoeveel onheil heeft de wereld nodig om wakker te schieten? De gereputeerde Braziliaanse klimaatwetenschapster Luciana Gatti verbijt haar wanhoop na de geflopte Amazonetop. ‘De agro-industrie tekent haar eigen doodsvonnis. Dat is tragisch, en we zullen er allen voor boeten.’


Een onvergeeflijke gemiste kans. De Braziliaanse klimaatwetenschapper Luciana Gatti vindt er geen woorden voor. Zoals zovelen had ze uitgekeken naar de Amazonetop eerder deze week in het Braziliaanse Belém. De regeringsleiders van de acht Amazonelanden zouden er met een historisch plan komen om de ontbossing en de criminaliteit in het grootste regenwoud ter wereld te tackelen.


Wie is Luciana Gatti?

Luciana Gatti is een Braziliaanse klimaatwetenschapster. Ze verwierf faam met baanbrekend onderzoek dat in 2021 verscheen in Nature, waarin ze aantoonde dat delen van het Amazonebekken meer koolstof uitstoten dan dat ze opnemen. Ze baseerde zich op een unieke dataset, waarvoor ze ruim tien jaar lang elke twee maanden luchtstalen nam boven het Amazonebekken.
Gatti is chemicus, en leidt het broeikasgaslaboratorium van het Braziliaanse Instituut voor Ruimteonderzoek (INPE). Ze werkt regelmatig samen met universiteiten in Brazilië, Europa en de VS.

Gatti nam deel aan de voorbereidende dialogen, die haar hoopvol stemden. ‘Met 23.000 waren we: wetenschappers, vertegenwoordigers van ngo’s, traditionele gemeenschappen, beleidsmakers. De teneur was duidelijk: we moeten dringend en drastisch ingrijpen.’

En toen kwamen de leiders met hun verklaring: een intentieverklaring van 22 pagina’s lang om beter samen te werken. Hoop sloeg om in ontgoocheling, en vervolgens in woede. ‘Het is een sof’, zegt Gatti. ‘Er zitten goede dingen in, zoals de ambitie om een klimaatpanel voor de Amazone op te richten, naar analogie van het IPCC. Maar een hard engagement om de ontbossing te stoppen, ontbreekt. Ze beseffen nog steeds niet hoe urgent de situatie is.’

Voor de onderzoekster is die vaststelling haast surreëel. Jaren geleden nam ze de taak op zich om Brazilië en de wereld te wijzen op de catastrofe die zich afspeelt in de Amazone. Daar wijdt ze zich sindsdien aan met niet-aflatende ijver. Ze leidt het broeikasgaslaboratorium aan het Braziliaanse Instituut voor Ruimteonderzoek INPE, en voert al bijna twintig jaar onderzoek naar de koolstofbalans in het regenwoud. Een baanbrekende studie, die in 2021 verscheen in Nature, zette Gatti wereldwijd in de spotlights. Ze had aangetoond dat delen van de Amazone meer koolstof uitstoten dan ze opnemen. Of anders gezegd: het woud was meer aan het sterven dan aan het groeien. Gatti en haar team lieten er geen twijfel over bestaan: door rücksichtslose ontbossing duwen we het naar een kantelpunt waarop het zichzelf niet in stand kan houden.


Angstwekkend snel

Ondertussen heeft ze een nieuwe studie klaar, die binnenkort in Nature gepubliceerd wordt. Daarin bewijst ze dat de voorbije jaren het héle Amazonebekken een bron van koolstof geworden is. ‘Het gaat angstwekkend snel’, zegt ze. ‘Je ziet hoe ontbossing, droogte, opwarming en neerslagtekort op elkaar inspelen. Hierdoor verliezen we een van onze grootste klimaatbuffers. Het regenwoud stockeert niet alleen koolstof, het is ook een waterfabriek en een koelmachine. In dat complexe ecosysteem is alles met elkaar verbonden. Je kunt daar niet ongestraft op ingrijpen. We denken dat we de natuur kunnen controleren, dat we haar kunnen vernietigen in naam van de “ontwikkeling”. Dat is zo ongelooflijk stupide.’

De Amazonetop werd georganiseerd tegen de alarmerende achtergrond van extreem weer in alle hoeken van de wereld. Wat moet er nog gebeuren voor politici wakker schieten?

‘Dat is ook voor mij de grote vraag: hoeveel mensen moeten er sterven voor we inzien dat we verkeerd bezig zijn? We wéten dat we het fossiele energiesysteem moeten opdoeken, en dat we moeten ophouden met ecosystemen te vernielen. We slaapwandelen richting de instorting van het Amazonewoud. En toch gaan we door. Dat is de menselijke tragedie: het moet eerst nog veel erger worden, voor we het over een andere boeg gooien.’

Kunnen we die instorting van het regenwoud nog tegenhouden?

‘Als we snel handelen. De ontbossing stoppen volstaat niet. We moeten de klok terugdraaien en herbebossen. Al zeker de 50.000 km² bos die onder president Jair Bolsonaro vernietigd is, moeten we herstellen. Met prioriteit voor de regio’s die het sterkst zijn aangetast, zoals de kaalgeslagen gebieden in de landbouwstaten Mato Grosso en Pará. Die zitten erg dicht bij het kantelpunt. De condities daar zijn niet meer die van een tropisch regenwoud. Het is er droog en heet geworden. Het woud is er zo verzwakt, dat we actief moeten ingrijpen om het te redden.’

Hoe realistisch is dat idee? U noemt de staten waar de agro-industrie de plak zwaait. De economische belangen van de rundvlees-, soja- en houtindustrie zijn immens.

‘Dat klopt, en het zal ook niet gebeuren onder deze regering. President Lula toont goede wil, maar hij is met handen en voeten gebonden. De vertegenwoordigers van de agro-industrie overheersen in het parlement. Onze minister van Landbouw is een agro-man. Die is onlangs uit China teruggekeerd met een akkoord om de export van soja op te drijven. Er liggen plannen op tafel voor nieuwe exporthavens. De financiële logica overheerst. Stel je voor: we verliezen het regenwoud om varkens en kippen in China en Europa te voeden. En zelfs al krijgt Lula de politieke klasse in Brasilia mee, dan zijn er nog al die lokale politici – vaak aanhangers van Bolsonaro – die zo corrupt zijn als de pest en de plunderaars in het regenwoud laten begaan. Brazilië kán dit niet alleen oplossen. De wereld moet de destructiemachine helpen stilleggen. Dat kan heel eenvoudig: koop geen producten meer uit het regenwoud.’

Is de nieuwe Europese wet tegen ontbossing een gamechanger?

‘Het is een goed begin. Maar jullie hadden strenger moeten zijn. Nu ligt het scharniermoment op 2020: Europa aanvaardt geen producten meer waarvoor na 2020 nog bos gekapt is. Nochtans verbiedt de Braziliaanse wet ontbossing in het regenwoud al sinds 2012. De criminelen die er nadien toch mee doorgingen, krijgen van Europa amnestie. Maar goed, ik geloof wel in het principe dat je de hardleerse producenten financieel moet droogleggen. Ook dat is de macht van de markt. Alleen kan Europa in zijn eentje het tij niet keren. De VS koopt het gros van ons hardhout en ons rundvlees; China neemt 70 procent van onze soja af. Die landen moeten mee op de kar.’

Brazilië speelt een essentiële rol als leverancier van grondstoffen. Soja, maïs en hout, maar ook ertsen en zeldzame metalen voor onze laptops en batterijen. Ze zijn goed voor tientallen miljarden aan export. En de wereld heeft ze nodig.

‘Dat is zo. Maar het is een koloniaal systeem. We roven dit land leeg. Het principe waarbij de ene helft van de wereld grondstoffen levert voor de andere, is achterhaald. Het maakt ons te afhankelijk van internationale handelsstromen. Dat moet gekeerd naar een economisch model dat ook bij ons toegevoegde waarde creëert. Voer niet alleen ijzererts uit, maar produceer staal. Verkoop niet alleen cacao, maar ook chocolade. Ook in de Amazone kun je een duurzame industrie uitbouwen. Er zijn zaden, vruchten en oliën in overvloed, die je kunt verwerken in voeding, medicijnen of cosmetica. Dat heeft Lula ook benadrukt op de Amazonetop: we willen van de Amazone geen reservaat maken. De miljoenen mensen die er leven, hebben recht op jobs en ontwikkeling. Vervang de export van grondstoffen dus deels door een economie waar ook de Brazilianen iets aan hebben.’

Zonder grootschalige landbouw komt de globale voedselzekerheid in het gedrang. Dat is toch wat lobbyisten uit de agro-industrie in het oor fluisteren van politici.

‘Dat is te gek voor woorden. De grootschalige landbouw is, samen met het fossiele energiesysteem, de grootste aanjager van de klimaatverandering. Dat komt als een boemerang terug. Overstromingen, hitte, droogte en orkanen doen oogsten mislukken. Voedsel zal schaarser en duurder worden. Een collega noemt het agro-suïcide. We helpen het stabiele klimaat dat we nodig hebben om aan landbouw te kunnen doen, om zeep. En daar stopt het niet. We kappen bossen om en gieten de veroverde landbouwgrond vervolgens vol met pesticiden en insecticiden, waarmee we de bodem en het water vergiftigen en de biodiversiteit in gevaar brengen. Dit model zal net leiden tot een crash van de agro-industrie. Veel producenten zien niet in dat ze het doodvonnis tekenen over hun eigen sector. Dat is bijzonder tragisch. En we zullen er vroeg of laat allen voor boeten.’


Woede

Luciana Gatti gesticuleert hevig wanneer ze praat. Haar hoofd lijkt een flipperkast, waarin scenario’s en spreadsheats door elkaar heen tollen. De onderzoekster zit op een berg data. Ze ziet hoe het venster om in te grijpen zich ijlings sluit. Ze wéét wat er moet gebeuren. Maar er is die muur van economische en politieke belangen waar zij en haar collega’s tegenaan botsen. Het frustreert haar mateloos.

Hoe voelt het om wetenschapper te zijn in zo’n cruciaal tijdsgewricht? Voor het eerst valt het gesprek stil. ‘Interessante vraag’, zegt ze dan. ‘Ik weet niet waar ik de energie vandaan haal, maar ik blijf roepen. Steeds luider. Dat is mijn plicht als burger, tegenover de maatschappij die mijn onderzoek financiert. Als wij het niet doen, wie dan wel? Maar ik voel ook veel woede. Ik zie in onze modellen wat er zal gebeuren. Dat maakt me wanhopig. Het is soms moeilijk de moed erin te houden.’

Ze hapert. De ogen die zonet vol vuur stonden, schieten vol. ‘Het is zoals machteloos naar een horrorfilm kijken’, zegt ze. ‘Je ziet hoe de ramp zich voltrekt, en je kunt er niets tegen doen. Maar ik stop niet. Dit is mijn taak, het is wie ik ben. En het maakt me niet populairder in bepaalde middens. In de Bolsonaro-jaren ben ik verschillende keren bedreigd. Ik werd in de gaten gehouden. Dat is angstaanjagend. Maar ik heb het ervoor over.’

Vindt u dat wetenschappers wat activistischer mogen zijn?

‘Sterker, ik vind het misdadig om je stem op cruciale momenten niét te laten horen. Ik heb geen respect voor collega’s die weten dat we de planeet in de vernieling rijden, maar hun inzichten niet delen met het grote publiek. Binnen mijn team moet ik die strijd ook voeren. Toen we de paper van 2021 schreven, vonden sommigen dat we ons strikt moesten houden aan ons model – de koolstofbalans in het Amazonebekken – en dat we moesten zwijgen over de samenhang met andere factoren. Ze vonden dat we geen conclusies mochten trekken over de mate waarin die balans verstoord werd door menselijk ingrijpen. Ik heb toen hard geduwd om het wel zo expliciet te stellen. Het is door ons ingrijpen dat de natuur verandert. Sommigen vonden dat ik hiermee mijn boekje te buiten ging. Maar ik ben blij dat ik de moed had om dat bredere plaatje te schetsen. Anders zou de studie niet in de grote media verschenen zijn. Dan hadden we nooit dezelfde impact gehad.’


DS, 12-08-2023 (Ine Renson)