Christendom zonder ziel


Loop een gemiddeld Vlaams café binnen, of de kantine van een doorsnee bedrijf, en je zal er iemand ontmoeten die, met een twinkeling in zijn ogen, een alom verspreide gedachte van de vroege Ludwig Andreas von Feuerbach (1804-1872) als een originele overweging van hemzelf opdist.


Ik bedoel deze gedachte: niet God schiep de mens, maar de mens schiep God. Sommigen wanen zich nog altijd tegendraads als ze dat zinnetje formuleren, terwijl het tegendeel waar is. Bijna anderhalve eeuw na de dood van Feuerbach is zijn gedachtegoed, dat schijnbaar het zachte parfum van intellectuele bevrijding verspreidt, de heersende leer geworden. Het mooie is dat Feuerbach deze evolutie zelf voorspelde. Er komt een dag, zo schreef hij, dat de wereld de God van het christendom net zo goed als een product van de menselijke verbeelding zal zien als het verzamelde gild van heidense goden, dat in de achttiende eeuw al met pensioen was. De God van het christendom stribbelde nog wat tegen, maar vandaag kreunt hij onder ongeloofwaardigheid. Ofschoon hij niet bestaat, wordt hij hier en daar zelfs van seksueel misbruik verdacht.

De theorie die Feuerbach in Das Wesen des Christentums (1841) ontwikkelt, heeft mij nooit overtuigd. Om te beginnen logisch niet: het is niet omdat de mens zich een God verbeeldt, dat God niet zou kunnen bestaan onafhankelijk van het menselijke verlangen. Feuerbach kan logisch niet beweren dat God alleen maar projectie is. Hij is dat ook, daarin wil ik de Duitse meester volgen, maar misschien niet uitsluitend.

Er valt nog iets anders tegen de theorie in te brengen: wie zich een antropomorfe God inbeeldt, dus een soort van supermens zonder gebreken die ons stervelingen beschermt, doet dat wellicht uit narcisme en gemakzucht. Narcisme: het is leuk voor ons dat God er een beetje uitziet zoals wij, het verschaft ons een fikse upgrading. Als God op ons lijkt en hij is groot, dan zijn wij niet klein. Gemakzucht: God beschermt ons, dus komt het allemaal wel in orde na onze dood. Helaas gaat Feuerbach van een erg eenzijdig godsbeeld uit. Zijn God leeft in de negentiende eeuw, is protestant en het piëtisme genegen. Een God die, wanneer we het een beetje goed aanpakken, ons comfort alleen maar verhoogt.

Welnu, er bestaan ook goden die moreel veeleisend zijn en ons comfort verminderen. Goden die oog om oog, tand om tand als beginsel niet accepteren. Die bijvoorbeeld vinden dat je pedofielen niet met twee bakstenen mag castreren. Goden die het do ut des-beginsel, ik geef opdat jij zou geven, te mager vinden. Het is niet omdat in Saoedi-Arabië christenen niet over godsdienstvrijheid beschikken dat wij van de weeromstuit moslims het zwijgen mogen opleggen. Kortom, er zijn misschien wel goden die het leven, oppervlakkig bekeken, eerder veeleisender dan eenvoudiger maken. Dat kerken bij de toepassing van deze gedachte soms jammerlijk falen, doet van het beginsel niets af. Feuerbach zou daar tegen inbrengen dat zelfverloochening een vorm van zelfliefde is, maar dat is te simpel. Ook al leidt een beperkte vorm van zelfverloochening soms tot geluk, dat betekent niet dat ze alleen maar door baatzucht is ingegeven.

Kortom, Feuerbach bewijst allerminst dat God niet bestaat. En de God wiens bestaan hij probeert te ontkennen, is zeker niet de enig mogelijke.

Ondertussen heeft de algemene verspreiding van Feuerbachs ongeloof grote consequenties voor het destijds politiek incorrecte, maar vandaag stilaan overheersende conservatieve denken in West-Europa. Conservatieven, zeker als ze tegelijk nationalistische trekjes vertonen, beroepen zich graag op hun christelijke wortels. Maar pas op, het gaat daarbij om een christendom zonder God. West-Europese conservatieven hebben de theorie van de vroege Feuerbach volkomen verinnerlijkt. Bovendien gaat het om een christendom zonder Christus. Diens morele eisen zijn te hoog om vreemdelingen uit te sluiten, en om vijanden te haten in plaats van ze te beminnen. Wat overblijft is een verwaterd, nominalistisch, cultureel christendom zonder ziel. Een lege schelp. Een goddeloos christendom dat wordt gebruikt in een krampachtige zoektocht naar een eigen identiteit. Een christendom dat vooral inhoudt dat we geen moslims zijn. Een christendom dat eigenlijk een ontkenning van het christendom is.

Dat de mens God heeft geschapen komt ons daarbij prachtig uit. Zijn leegstaand huis kunnen we betrekken, zonder dat we moeten vrezen dat hij echt bestaat.

Rik Torfs is professor kerkelijk recht en CD&V'er.


DS, 05-05-2011

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB