'Als ik een karikatuur word, moeten ze het zeggen'

Rudi Vranckx , 'De vloek van Osama', De Bezige Bij, 2011.


Wat heeft 9/11 met de wereld gedaan? Om die vraag te beantwoorden, trok Rudi Vranckx naar Pakistan, Afghanistan, Irak, Jemen en Egypte. En hield hij ook halt in New York, Londen en België. Wat drijft die man?


Een grijze hoodie, een jeans en sneakers. Geen spoor van het sjaaltje dat intussen het handelsmerk is geworden van de Vranckx-op-het-scherm. Hij oogt ontspannen. Zijn hoofd is moe, zegt hij. Maar zijn ogen schitteren. Hij heeft net nog even overgelegd met de eindredacteur van zijn nieuwe reeks De vloek van Osama, en ze willen er nog zoveel in, zoveel bij. De eerste aflevering is nog net niet klaar en er moeten er nog vier in elkaar gepuzzeld worden.

Geen wonder dat de man nood heeft aan koffie. De betere koffie van de VRT-mess: ook die heeft hij intussen ontdekt. Eenmaal duwen op de knop voor een kleine koffie en dan op die voor een kleine cappuccino. Een succescombinatie, zo proeven we. Zelfs in eigen huis neemt hij niet zomaar aan wat er voorgeschoteld wordt.


Uw reeks vertrekt van de stelling dat we allemaal meegesleurd zijn door de vloek van Osama. Wat bedoelt u daar precies mee?

'Het was echt een vloek, bijna letterlijk. Het deed me denken aan de vloek van Toetanchamon. 9/11 heeft een kettingreactie van verkeerde acties en reacties in gang gezet, waardoor we in een spiraal van tegenstellingen zijn terechtgekomen en alles alleen maar erger is geworden. De oorlog in Afghanistan, de oorlog in Irak, de leugens die daarbij gekomen zijn, de rechten die met de voeten getreden zijn, Guantanamo en ga zo maar door.'

'Maar het gaat ook dieper. We zijn zelf gaan lijken op datgene wat we bestreden: we hebben het over extremisten, maar we zijn zelf extremer geworden, we zijn onze ziel verloren, hebben een cultuur van angst en een obsessie voor veiligheid gecreëerd. We hebben tien jaar verloren, het eerste decennium van deze eeuw hebben we alles wat er in de wereld gebeurt, bekeken door een prisma van terreur. Intussen is bijvoorbeeld China opgekomen als supermacht en dat is aan ons voorbijgegaan. Die obsessie voor terreur eiste alles op.'

'Ook op menselijk niveau zie je dat. Wat me vooral zorgen baart, is hoe de angst in de hoofden van de mensen gekropen is, angst voor moslims en waar zij voor staan. Ik zie het zelfs bij mijn eigen moeder: zij heeft nu verdorie veel meer schrik dan tien jaar geleden. Schrik waarvoor? Ze woont in Leuven, in godsnaam.'

'Sinds 9/11 zijn we in een zwart-witwereld terechtgekomen, een wereld van de goeien en de slechten, alle grijstinten zijn verloren gegaan.'


Kan een programma daar iets aan veranderen? Of kan het dat alleen maar tonen?

'We proberen dat te begrijpen, te duiden, maar ook tegen te gaan, dat beeld te nuanceren. Door die gevreesde anderen als mensen voor te stellen, hun verhalen te vertellen, emoties te tonen. Hoe meer je vermenselijkt, hoe meer dat zwart-witwereldbeeld zich bijstelt.'

'Dat zag ik ook bij mezelf, in omgekeerde zin. Omdat ik zo veel in het Midden-Oosten zat, was het heel moeilijk om die zwart-wittweedeling te begrijpen. Toen ik terugkwam, begreep ik het hele debat over die hoofddoeken niet, net omdat ik daar de hele tijd in rondliep, tussen vrouwen die hun hoofddoek op- en afzetten. Het was allemaal zo vanzelfsprekend.'


Het thema van uw reeks maakt in elk geval veel los. Dat zie je ook op de Facebookpagina die in de aanloop naar het programma werd opgezet. Nog voor het bekend werd, had die al meer dan vierduizend fans en er wordt vaak emotioneel gediscussieerd. Wat maakt die hele vloek zo beklijvend?

'Die angst waar ik het net over had, speelt zeker mee. Mensen hebben er blijkbaar nood aan om die gevoelens te delen, anderen willen dan per se hun eigen waarheden kwijt en gaan daar best ver in. We hebben een paar debatten moeten afsluiten, en een aantal mensen er moeten afgooien, omdat het begon te ontaarden.'


U was volop bezig met de opnames toen Osama werd gedood. Heeft dat een impact gehad op het verloop van het programma?

'Ik ben er toch een dag depressief van geweest. En heb toch een week gepiekerd over hoe het nu verder moest.'


Omdat u hem nu niet meer zelf kon ontmoeten?

'Ja, dat ook (lacht). Neen, ik piekerde vooral over wat de zin was van wat we aan het doen waren. Iedereen stelde zich die vraag. Een dag eerder had ik in Jemen nog met de lijfwacht van Osama gepraat en nu was de man dood. Raar, toch? Uiteraard gaat het allemaal veel verder dan die ene figuur. Dat bleek al heel snel.'

'Maar de Arabische Lente heeft voor ons programma veel meer betekend en veranderd dan de dood van Osama.'


Waarom?

'Omdat Osama politiek al gestorven was op het Tahrirplein in Egypte, omdat daar duidelijk werd dat de wereld er niet meer uitzag zoals de tweedeling die sinds 9/11 in ons hoofd zat. Op dat plein zijn nooit de namen Osama en Al-Qaeda gevallen. Extremisten hadden gewoon geen relevantie voor die hele generatie. Toen begon het ook mij te dagen: zij staan hier veel verder dan wij in het westen, wij zitten nog met die oude wereld, die oude sjablonen in ons hoofd, zij zijn daar voorbij.'


En dan besef je dat je getuige bent van een stuk geschiedenis?

'Ja, ik denk dat Tahrir in de top van mijn historische momenten staat, die tien dagen dat ik daar geweest ben, heel sterk. Na tien jaar van ellende, haat en groeiende tegenstellingen stond ik plots tussen een generatie waarvan niemand dacht dat ze bestond. Het had wel iets gevaarlijks om daar als journalist te lang in te zitten, omdat je geen afstand meer kon nemen, niet meer neutraal kon zijn. Het was bijna een brainwash. Mijn kamer gaf uit op het plein en 's nachts hoorde ik de hele tijd die vreugdekreten. Die ben ik een week daarna thuis ook nog blijven horen, zo diep zat dat. Maar ik wou er ook echt in geloven, want het was de eerste keer sinds de vredesakkoorden van Oslo dat er tekenen van hoop waren, in een voor de rest vervloekt en vertekend decennium.'

'Vandaar dat ik nu terug wil gaan voor de reeks, om alles nog eens met een helder hoofd te kunnen bekijken. Want de hoop die toen zo prominent aanwezig was, daar plaatsen we nu wel wat kanttekeningen bij. Niet dat dat per definitie slecht is. Ik las in een column onlangs dat we beter niet spreken over de Arabische Lente, maar beter over een Arabisch ontwaken, er gaan nog veel seizoenen komen, veel lentes, veel winters, het duurt nog generaties lang voor er echt verandering zal zijn.'


U hekelt vaak de propaganda in de journalistiek, en de makkelijke journalistiek die vandaag weleens bedreven wordt. Is zo'n reeks voor u ook een journalistiek statement?

'Ja, eigenlijk wel ergens. Maar ik wil er wél over waken dat ik geen schoolmeester word, of een prediker. Maar dat is niet het geval. Ik geloof in wat ik doe, ik geloof daar echt in. En ik geef toe, ik ben misschien ook een beetje eigenwijs. Ik stoor mij snel aan wat ik lees, en denk dan godverdomme, je weet er niks van, ik ga naar ginder en zal het eens vertellen.'

'Mijn vorm van journalistiek staat haaks op propaganda. Propaganda in een oorlogssituatie kan maar functioneren als je de andere kunt ontmenselijken. En beseffen we dan niet dat we daarmee bezig geweest zijn de jongste tien jaar, met de andere te ontmenselijken? Is iemand als Brevik daar niet het onmiddellijke resultaat van?'

'De essentie van wat ik doe, is net vermenselijken. Die andere in het verhaal een gezicht geven, een stem. Als je dat een missie wilt noemen, dan is dat mijn missie.'


Hoe bent u tot die missie gekomen?

'Het is allemaal begonnen vanuit een underdoggevoel. Ik werk voor een kleine zender, van een klein land, en dan word je bijna automatisch overal genegeerd en tegengewerkt. Je ziet dat CNN en de grote zenders wel passeren bij de grote heren die voor jou onbereikbaar blijven, en dus vloek je eerst, maar daarna ga je op zoek naar andere manieren om een verhaal te vertellen. Zo maak je van je zwakte je sterkte. Dat heb ik ook geleerd van Mao. Als de vijand oprukt, moet je je terugtrekken, maar als hij moe wordt, moet je zelf oprukken.'

'En dus begon ik de menselijke verhalen achter de oorlog te vertellen, eerst uit noodzaak, maar daarna ontdekte ik dat dat mij het best lag. Toen ik nog vaker interviews met politici deed, merkte ik dat ik mijn aandacht nooit bij het gesprek kon houden. Mijn geest ging dan alle kanten uit (lacht). Met gewone mensen is dat allemaal veel directer: ben je droevig, wat is er gebeurd, wat ga je doen..? Eenvoudige vragen, maar daar ligt de basis voor tekenende verhalen.'


Afgaande op de prominente manier waarop u in beeld komt, ziet u uw missie als iets persoonlijks.

'Dat past in een format, het is een manier om verhalen te vertellen die aansluit bij wat het publiek wil. Als ik mijn eigen figuur en gezicht moet inzetten om te doen wat ik wil en kan doen, dan heb ik daar geen moeite mee. Zolang je maar overtuigd bent van wat je doet. Dat is dan een prijs die ik daar graag voor betaal. En ik doe het ook niet altijd. Voor de stukjes die ik maak voor het journaal, ben ik veel afstandelijker.'


Marketeers noemen Vranckx nu al 'een sterk merk'. Hoe voelt dat?

'Zij zeggen dat, ik zeg dat niet, he. Maar liever dat dan ze het een lousy product noemen, toch? De marketing heeft ons intussen ook geleerd dat je de mensen niet jaar en dag blaasjes kunt wijsmaken met een zogezegd sterk merk als in dat pak koffie ook geen goed gebrande bonen zitten.'


Is het voor u intussen niet een stuk identiteit geworden? Het Vranckx zijn?

'Ik ben Rudi, niet Vranckx. De grens tussen merk en karikatuur moet je heel goed bewaken. Ik wil dat ze het me op tijd zeggen, als ik een karikatuur word.'

'Mijn werk houdt me bezig, fascineert me enorm, en ik ben soms inderdaad bang dat mijn persoon mijn werk is en mijn werk mijn persoon, dat de twee heel erg zouden samenvallen. Ik probeer daar nu wat alerter voor te zijn. Want ik weet dat het ooit stopt en dan wil ik mijn identiteit niet verliezen. Het is bovendien slecht voor mijn sociaal leven. Als je al een jaar niet meer met vrienden hebt kunnen afspreken, dan is er misschien wel iets mis.'


Wat waren voor u de aangrijpendste momenten in de reeks?

'Onvermijdelijk de plaatsen waarbij ik het nauwst betrokken ben geweest en waar de diepste wonden zijn geslagen. Afghanistan en Irak. Toen we het huis van Osama eindelijk vonden, bijvoorbeeld. Ik heb zelfs een steen meegepakt van dat huis, zo'n vieze lelijke ruïnesteen. Ik beken, ik heb zo'n klein kantje (lacht). Die steen ligt nu op mijn bureau, als presse-papier.'

'Irak heeft me het meest geraakt. Ik heb daar zo diep in gezeten, in die oorlog, en was er niet meer geweest sinds de dood van mijn tolk. Nu zijn we er teruggegaan, naar het huis van zijn familie. Dat was aangrijpend.'

'Of dat trailerpark waar honderden Iraakse oorlogsweduwen bij elkaar zitten, allemaal vrouwtjes in het zwart, in oude versleten caravans waar gaten in de vloer zitten waarlangs ratten binnenkomen. Daar werd ik ook emotioneel van. Net als op het kerkhof in Fallujah, de Iraakse stad die in 2004 zwaar belegerd is. Of in dat dorp waar kinderen geboren worden met afwijkingen als gevolg van de wapens die in de oorlog gebruikt zijn. Dat verarmd uranium, iets wat nog steeds niet bewezen is, maar ook niet onderzocht wordt, iets wat steevast onder de mat geveegd wordt. Nu ook weer mochten de dokters van het dorp niet met mij praten. Ik ben daar dan alweer gaan luisteren naar de mensen zelf, die me vertelden wat er met hen persoonlijk gebeurd is.'

'Maar ik ben ook in positieve zin aangegrepen. Door een theehuis in het boekenstraatje in Bagdad, bijvoorbeeld. Een van mijn favoriete plekken vroeger, ik zat er elke vrijdag, tot het platgebombardeerd werd. Nu is het helemaal weer opgebouwd in zijn oude stijl. Daar ben ik voor de reeks opnieuw naartoe gegaan en ik heb er afgesproken met jongeren die dromen van een nieuw Irak. Daar kwam alles samen: het oude Irak, het theehuis en het nieuwe Irak.'


Kan u na zo'n reportage thuis de knop weer gewoon omdraaien?

'Tijdens de oorlog in Irak gebeurde het wel dat ik thuis 's nachts wakker schoot en zo wist dat ik het nog niet van me afgeschud had. Toen mijn tolk vermoord werd, heb ik daar een boek over geschreven, heel emotioneel. Dat was een vorm van therapie. Maar mijn enige echte therapie is Italië. Ik heb daar op een berg een oude hoeve die ik aan het verbouwen ben, en dat is voor mij écht de knop omdraaien. Nu ben ik net terug, maar ik ben er maar twee weken geweest, niet lang genoeg, en ik heb er bovendien aan mijn boek gewerkt. Ik had er langer kunnen blijven, voel ik. Mijn hoofd is nog moe.'

'Soms vraag ik me daar wel eens af of ik niets anders zou doen. En dan komen er van die onnozele plannen boven. Hoe ik in Italië journalistieke schrijftraingen zou kunnen organiseren, of kooklessen zou laten geven. Maar ik vrees dat ik daar dan misschien zelf zou rondlopen als John Cleese, je weet wel, zo'n irritante, nerveuze Basil Fawlty.'

'De vloek van Osama', vanaf 5 september elke maandag om 21.10 uur op Canvas. Gelijktijdig verschijnt ook het gelijknamige boek van Rudi Vranckx bij De Bezige Bij.


DS, 20-08-2011 (Lieve Van de Velde-Catherine De Cock)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB

Kijk er naar uit!

__________________
Everybody is a genius.
But if you judge a fish by its ability to climb a tree,
it will live its whole life believing that it is stupid. A. Einstein