Wat Duitsland van Hitler heeft geleerd


In grote westerse landen is men vergeten dat de democratie geen tv-spelletje uit de amusementsindustrie is, zegt Joris Luyendijk.


Nu Amerika is gevallen voor Trump is Duitsland de laatste grote westerse democratie die nog overeind staat. Groot-Brittannië ging door de knieën voor een Brexit-campagne gebaseerd op leugens en racistisch gehits, de belangrijkste oppositieleider in Italië is een clown en de volgende Franse president kan heel goed Le Pen heten. Hoe raar het ook moge klinken: driemaal hoera voor de Duitse elites.

Het is niet zo dat Duitsland geen politieke gelukzoekers, charlatans, complottheorieën-spuiende bitsers of neonazi’s kent. Integendeel, kijk alleen al naar de angstaanjagende golf aanslagen op vluchtelingenopvang en racistische demonstraties in tal van steden. Het punt is dat de naoorlogse Duitse elites er nog steeds in slagen de charismatische dwaallichten, cynici en racistische demagogen een stem en podium te onthouden. In de grote media en in de politiek.

Het cliché luidt dat Duitsland een oorlogstrauma heeft. Adequater lijkt de vaststelling dat Duitsers met typerende grondigheid hebben bestudeerd hoe Hitler ooit aan de macht kon komen. Ze weten dat kiezers niet alleen afkwamen op antisemitisme en racisme. Voor veel gewone Duitsers waren de nazi’s ook gewoon the best show in town met betoverend knap gechoreografeerde verkiezingsbijeenkomsten en hilarische verbale aanvallen op tegenstanders. Hitler had verder enorm baat bij het cynisme over democratie onder elites.


‘Vijanden van het volk’

Amerikanen en Britten moeten misschien lachen als ze de Amerikaanse president Frank Underwood in de succesvolle tv-serie House of cards horen verzuchten: ‘democratie wordt zo overschat.’ Maar dat waren precies het soort grappen waarmee de nazi’s de lachers op hun hand kregen. Vorige week nog toonde de voorpagina van de Daily Mail in Groot-Brittannië de foto’s van drie opperrechters met de tekst ‘Vijanden van het volk’. De laatste keer dat een Duitse krant zoiets deed was in de jaren 30.

Noem het een oorlogstrauma, maar Duitsland lijkt de enige overgebleven democratische macht in het Westen die doorheeft dat democratie even waardevol is als kwetsbaar. Je moet er dus geen Idols-achtige populariteitswedstrijd van maken waarin iedereen alles kan roepen en de kijkcijfers beslissen, laat staan een free-for-all markt – ditmaal niet voor shampoo of chocolade, maar voor politici. Hoe ver de twee culturen uit elkaar liggen, merk je als je het omdraait. Stel je een Duitse tv-zender voor die net als Fox News in Amerika de bevolking brainwasht tot een meerderheid denkt dat Saddam Hoessein achter de aanslagen van 9/11 zat. Of stel je een charismatische miljardair voor die jarenlang twijfel mag zaaien of Angela Merkel wel een Duits geboortecertificaat heeft. Probeer je voor te stellen dat de Duitse oppositie in navolging van de Republikeinen in Amerika alle voordrachten van Merkel blokkeert en het land politiek lamlegt – nadat ze eerder de hele overheid dichtgooiden om een punt te scoren. Of dat een Duitse politieke partij plaats zou bieden aan een gewetenloze opportunist als gelegenheids-brexiteer Boris Johnson.

Kijk naar debatten in de Bundestag en je ziet dat charismatisch leiderschap, complottheorieën en aanvallen op de man er taboe zijn. Wat echt helpt, is ook dat Duitsland, anders dan de VS, het VK en Frankrijk, een coalitie- in plaats van een eenpartijregering heeft. Duitse politiek gaat, net als Belgische en Nederlandse, over ‘geven en nemen’ in plaats van ‘winner takes all’. Anders dan in het Lagerhuis of op de Amerikaanse verkiezingstournee verneder je in Duitsland je opponenten niet want je hebt elkaar weer nodig. Trump en ook Theresa May presenteren zich graag als ‘sterke leider’. Duitse politici zijn teamspelers die zich laten voorstaan op hun verantwoordelijkheidsbesef.


Opgewonden wartaal

Decennia al geven Angelsaksische commentatoren en journalisten af op deze consensuspolitiek: ‘saai’ en ‘grijs’. Inmiddels zien we de alternatieven voor saai en grijs. Behandel de democratie als deel van de amusementsindustrie en je krijgt Trump en Brexit. Dat is de les van 2016. Het probleem is niet het programma van Trump of de Brexiteers. Het probleem is juist het ontbreken van een coherent en realistisch programma waarmee je het überhaupt betekenisvol oneens kunt zijn. En toch wonnen beide campagnes, door de tegenstander te ontmenselijken en rechters, wetenschappers, ambtenaren, centrale bankiers en de journalistiek aan te vallen – stuk voor stuk onmisbare pijlers van de democratie.

Duitsland is geen paradijs en de dam staat onder druk – zie sommige uitspraken van de nieuwkomers van Alternative für Deutschland. De *meme op sociale media Lügenpresse is diep verontrustend, precies omdat het de legitimiteit van het democratisch bestel ondermijnt. Zo zijn er meer kanttekeningen en het mooie is dat Duitse politici de eerste zullen zijn om die te maken. Uit Berlijn geen opgewonden wartaal over ‘wij zijn de grootste en de beste ter wereld’.

Lang was Amerika het baken, de morele leider van het democratische Westen en levend bewijs dat democratie het beste systeem is ter wereld. Die tijd is met Trumps verkiezing voorbij – hopelijk voorlopig. Voor nu is Berlijn het nieuwe New York.


DS, 10-11-2016 (Joris Luyendijk)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB