Indo-Europese talen komen uit Turkije


BRUSSEL - De Indo-Europese talen, waar ook het Nederlands toe behoort, zijn afkomstig uit het huidige Turkije. Dat blijkt uit een nieuwe analyse, waarvoor methoden uit de genetica en de biologie geleend werden.


Kan een computeranalyse met technieken uit de genetica en de epidemiologie een oud debat in de taalkunde beslechten? Daarvan is het multidisciplinaire team onderzoekers overtuigd dat vandaag in het vakblad Science een analyse publiceert van de geschiedenis van de Indo-Europese talen – een talengroep waartoe ook het Nederlands behoort.

Volgens de nieuwe studie zijn de Indo-Europese talen zo'n 8.000 tot 9.500 jaar geleden aan hun opmars over Europa en Azië begonnen vanuit een gebied in het huidige Turkije. Tot nu toe was een concurrerende hypothese het populairst onder taalkundigen: dat de talen zouden zijn uitgezwermd vanuit de Russische steppe ten noorden van de Kaspische Zee, zo'n zesduizend jaar geleden.

De Indo-Europese talen worden tegenwoordig gesproken van Alaska tot Zuid-Afrika en van Chili tot Siberië. Maar ook al vóór de Europese kolonisatiegolf in het vorige millennium waren ze wijdverbreid: van Europa tot India, van het IJslands tot het Sinhalees uit Sri Lanka. De meeste Europese talen horen ertoe (op enkele uitzondering na, zoals het Hongaars, het Fins en het Baskisch), maar ook talen als het Hindi en het Perzisch.

Die talen mogen dan oppervlakkig erg verschillend klinken, ze vertonen een onmiskenbare verwantschap. Bijvoorbeeld in woorden als ‘moeder' (Nederlands), ‘mater' (Latijn) en ‘madar' (Perzisch). Het zijn allemaal afstammelingen van een gemeenschappelijke voorouder-taal (die bekendstaat als proto-Indo-Europees). Tot daar is er overeenstemming. Maar waar en wanneer werd die gemeenschappelijke vooroudertaal gesproken?

Het populairst was tot dusver de ‘Koergan-hypothese', die de oorsprong zoekt in de Russische steppe ten noorden van Zwarte Zee en Kaspische Zee, rond zesduizend jaar geleden. Onder meer de domesticatie van het paard zou ertoe hebben bijgedragen dat de volkeren uit dat gebied én hun taal zich verspreid hebben.


Virus

Maar er is een concurrerende hypothese: nog enkele millennia vroeger in Anatolië (het Turkse schiereiland). De opmars van de Indo-Europese talen zou in dat geval wellicht gelijk zijn gelopen met de verspreiding van de landbouw vanuit het Nabije Oosten naar Europa en India. Overigens is het Turks dat vandaag in Anatolië gesproken wordt, géén Indo-Europese taal.

Een nieuwe analyse van de verwantschappen tussen de Indo-Europese talen draagt nu ‘beslissende steun' aan voor de Anatolische oorsprong, schrijft een internationaal team wetenschappers in Science. De onderzoekers hebben de stamboom van de talen opgesteld met de computer, door dezelfde technieken te gebruiken waarmee evolutiebiologen de stambomen van soorten levende wezens opstellen. Meer bepaald de stamboom van virussen en hun verspreiding.

Dat vertelt Philippe Lemey, epidemioloog aan het Rega-Instituut van de KU Leuven, de tweede auteur van het artikel. Lemey: ‘We waren al een tijdje bezig met technieken om de verspreiding van virussen te reconstrueren, met stambomen op basis van het DNA. Bijvoorbeeld het H1N1-influenzavirus van de “Mexicaanse griep” uit 2009. Nu zijn er heel wat gelijkenissen tussen de evolutie en diversificatie van organismen en die van talen. Ook van talen kun je een stamboom opstellen op basis van hun gelijkenissen, maar dan niet met DNA maar bijvoorbeeld met de woordenschat'. Nieuw is dat idee overigens niet: ‘Darwin was de eerste die de parallel heeft opgemerkt', zegt Lemey.

De onderzoekers hebben zich gebaseerd op een groot aantal woorden, allemaal heel veel gebruikte alledaagse woorden als ‘vader', ‘moeder', ‘lopen', ‘duwen', die in alle talen voorkomen en ook duizenden jaren geleden al bestonden. Al die gegevens stopten ze in de computer, waarna die de meest waarschijnlijke stamboom van de talen uitrekende. De computer kon tegelijk ook de meest waarschijnlijke plaatsen en datums bepalen voor de verschillende vertakkingspunten in die stamboom, door terug te rekenen van de bekende gegevens over de plaatsen en tijdstippen waarop diverse talen gesproken werden. Bijvoorbeeld, legt Lemey uit, de alleroudste gevonden geschriften in het oude Grieks (rond 1400 voor Christus), die vertellen dat de afsplitsing van het Grieks vóór dat tijdstip moet hebben plaatsgevonden.


Kritiek

Verwacht Lemey geen zware kritiek van taalkundigen op een studie die toch grotendeels van ‘buitenstaanders' afkomstig is? Naast epidemiologen staan er in de auteurslijst onder anderen computerwetenschappers, psychologen, genetici en statistici, naast ook linguïsten. ‘Dat risico zit er zeker in', zegt Lemey. ‘We zijn benieuwd hoe de taalkundigen gaan reageren.' Maar hij is overtuigd van de kwaliteit van het onderzoek.

Er zijn al eerder ‘biologische' studies van de stambomen van talen gepubliceerd. Daarop kwam toen kritiek van taalkundigen, dat de gebruikte computermodellen niet realistisch genoeg waren. ‘Met al die kritiek hebben we rekening gehouden bij het opbouwen van ons model', aldus Lemey.


DS, 24-08-2012 (Steven Stroeykens)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB