Mediaconcentratie leidt tot verschraling en weegt op redactionele autonomie


Het Nieuwsblad, Gazet van Antwerpen en Het Belang van Limburg wisselen steeds meer artikelen uit en groeien zo inhoudelijk naar elkaar toe. Sinds de fusie tussen mediagroepen Concentra en Corelio tot Mediahuis, blijkt dat enkel het aanbod van De Standaard diverser is geworden. Bovendien heeft de mediaconcentratie impact op journalistieke verslaggeving en onafhankelijkheid, vooral bij de populaire merken van DPG Media. Dat stelden wetenschappers vast tijdens een onderzoek naar zelfpromotie van nieuwsmerken.


Dat mediaconcentratie leidt tot minder titels en edities, en er tegelijk vlotjes ‘content’ gedeeld wordt binnen mediagroepen, wordt al langer opgemerkt. Alleen ontbrak grootschalig wetenschappelijk onderzoek.

De mediaconcentratie wordt in Vlaanderen wel jaarlijks beschreven in een rapport van de Vlaamse Regulator voor de Media. “Daarop volgt dan in het Vlaams Parlement een normatieve, ideologisch gekleurde discussie over mogelijke bedreigingen, maar zelden gebaseerd op ‘evidence based’ onderzoek over de impact op journalistiek in Vlaanderen”, opende professor Karin Donders (VUB/imec-SMIT) een webinar met onderzoekers en mediaprofessionals.


Het Nieuwsblad als hofleverancier

Daar komt nu dus verandering in. In het kader van een doctoraatsonderzoek werd de verschraling bij kranten van het Mediahuis gemeten.

Sinds Mediahuis in 2014 ontstond uit een fusie van Corelio en Concentra, zijn vier (De Standaard, Het Nieuwsblad/De Gentenaar, Gazet van Antwerpen en Het Belang van Limburg) van de zeven dagkranten in Vlaanderen in handen van één groep. Jonathan Hendrickx (VUB) stelde zich de vraag of een verhoogde samenwerking ook leidt tot meer uitwisseling van artikels.

Daarvoor vergeleek hij ruim 3.100 (inter)nationale nieuwsartikelen van één week uit 2013 en één week uit 2018. Hij zocht op auteursnamen en bekeek of de inhoud dezelfde was, los van het feit of de artikels in lengte verschilden en een andere foto of titel hadden. “Het aandeel artikelen dat in minstens twee van de vier Mediahuis-kranten verscheen, steeg tussen 2013 en 2018 van ruim een derde naar ruim de helft”, zegt Hendrickx.

De inhoudsanalyse toonde bovendien dat Het Nieuwsblad een ‘hofleverancier’ is geworden voor Gazet van Antwerpen en Het Belang van Limburg. Niet minder dan 58% van de artikelen uit Het Nieuwsblad worden met die twee andere populaire titels gedeeld. Dat Het Nieuwsblad/De Gentenaar, Gazet van Antwerpen en Het Belang van Limburg inhoudelijk steeds meer op elkaar lijken is vooral te zien bij binnen- en buitenlandse berichtgeving en berichtgeving in de domeinen sport cultuur, media & wetenschap.

Het onderzoek toonden ook enkele lichtpunten. In De Standaard daalde het aandeel gedeelde inhoud met 17%. Ook de onderlinge overeenkomsten tussen Het Nieuwsblad en De Standaard namen beduidend af. Onder de vier titels van Mediahuis werd in 2018 geen economische berichtgeving gedeeld als voorheen. Opvallend genoeg werd een pak minder politiek nieuws onder de titels uitgewisseld.

“De regionale kranten (Gazet van Antwerpen en Het Belang van Limburg) hebben zich moeten terugplooien op hun ‘corebusiness’ en dat was ook positief voor politieke verslaggeving. Ze kunnen daarin meer verschil maken”, stelt Hendrickx. “Globaal gezien is er wel sprake van een verarming van het nieuwsaanbod.”

Er werd geen inhoudsanalyse gedaan bij het regionaal nieuws, waarop die drie populaire kranten in grote mate steunen. Maar ook die niche staat onder bijzonder grote druk.

Doctoraatstudent Hendrickx verbleef zestig dagen op redacties van Mediahuis om te zien hoe die ‘synergieën’, die finaal tot een schraler aanbod leiden, in de dagelijkse werking bereikt worden. Gedeelde redactie- en communicatiesystemen en gebouwen faciliteren de verrregaande samenwerking. En aangezien er minder medewerkers zijn bij de verschillende titels, wordt er automatisch op andere kranten gerekend voor het nieuws, stelde Hendrickx vast. “In zekere zin gebeurde een besparing. Maar het is geen verkoopargument om te zeggen dat 50% van de titels hetzelfde zijn.”


Diversiteit onder druk

Dat er steeds meer nieuwsartikelen gedeeld worden over verschillende nieuwsmerken, is negatief voor de Vlaamse nieuws- en opiniediversiteit. “Als één journalist een artikel over een thema maakt dat in twee, drie of vier kranten wordt gepubliceerd, is er minder kans dat andere stemmen aan bod komen dan in vier verschillende artikelen van evenveel verschillende journalisten. Het gaat er bij mij om dat de bevolking op een diverse manier moet geïnformeerd worden”, stelt Hendrickx.

Ook bij DPG Media wordt flink wat nieuws onder de verschillende merken uitgewisseld. Bovendien werken journalisten van Het Laatste Nieuws, VTM, de radiozenders en een reeks magazines, samen op één nieuwsvloer: ‘News City’.

Ondanks het feit dat De Morgen en Humo niet in die superredactie geïntegreerd zijn, wordt ook onder die merken, en over andere DPG-merken heen, ‘content’ uitgewisseld. Imec-SMIT werkt momenteel voor DPG Media aan eenzelfde oefening als die bij Mediahuis. Een onderzoek naar de herkomst van nieuwsberichten is in voorbereiding.


Redactionele autonomie aangetast

Mediaconcentratie heeft ook impact op journalistieke verslaggeving en de redactionele autonomie. Ook daarover is al veel gezegd, maar voor het eerst zijn er wetenschappelijke cijfers voor Vlaanderen. Onderzoekers van imec-SMIT gingen namelijk na of de eigendomswijzigingen binnen mediagroepen impact hadden op de verslaggeving van de eigen en concurrerende merken. Zorgt mediaconcentratie voor zelfpromotie?

Het onderzoek kwam er op vraag van SBS, het moederhuis van de televisiezenders Vier, Vijf en Zes en een reeks themazenders. Mediahuis verkocht namelijk in 2018 haar belang van 30% in SBS aan Telenet. De Persgroep (nu DPG Media) nam dat jaar de aandelen van Roularta in Medialaan (het toenmalige moederbedrijf van onder meer VTM) over. De wetenschappers namen de berichtgeving in de populaire kranten Het Laatste Nieuws en Het Nieuwsblad en de televisiejournaals van VTM en de VRT onder de loep.

Daaruit blijkt dat de merken van DPG Media, vooral het aanbod van VTM, beduidend vaker voorkwamen in de populaire kranten Het Nieuwsblad en Het Laatste Nieuws. “Dit kan duiden op eenzelfde doelpubliek, wat overeenkomt met resultaten uit eerder onderzoek die erop wijzen dat een populaire krant per definitie meer aandacht schenkt aan populaire zenders en programma’s”, verduidelijkt Karen Donders.

De onderzoekers stelden ook vast dat Het Laatste Nieuws beduidend meer aandacht heeft voor de merken van het eigen huis, DPG Media. Niet minder dan 40% van de artikels die een Vlaams nieuwsmerk of programma bevatten, verwijzen naar een merk van DPG. 56% van de ‘TV-Tips’ verwijzen bij HLN naar een DPG-zender. “Dit wijst op een grotere loyauteit van Het Laatste Nieuws ten aanzien van merken van het moederbedrijf,” klinkt het.

De sterke stijging in berichtgeving over DPG-merken is ook nog eens te zien vanaf het moment dat De Persgroep volledig eigenaar wordt van Medialaan. Bovendien schrijft HLN sinds de start van DPG Media niet alleen meer en langere stukken over VTM-programma’s, ook de toon is positiever. Dat blijkt uit een inhoudsanalyse van de artikelen.

“De stijging is van die aard dat er een bewuste keuze lijkt achter te zitten”, zegt professor Karen Donders. “De artikels zijn positiever en krijgen meer ruimte in print.”

Zelfpromotie is tot slot zowel in de journaals van de VRT als van VTM een vaststaand feit. In zeven op de tien gevallen waarin programma’s of merken aan bod komen, wordt verwezen naar een eigen merk. Sinds de fusie wordt op VTM Nieuws ook gevoelig meer promotie gevoerd voor de DPG-merken, stippen de onderzoekers aan.

Bij Het Nieuwsblad daalde het aandeel vermeldingen van SBS-merken in artikels die over media gaan van 33 naar 19%, maar de berichtgeving na de verkoop van het aandeel (door Mediahuis aan Telenet) bleef vrij gelijklopend.


Redactionele autonomie

Dat media zich in de keuze van onderwerpen, en de manier waarop er bericht wordt, laten leiden door commerciële belangen van hun groep, raakt aan de redactionele autonomie.

“Nieuwsconsumenten verwachten dat selectie gebeurt op nieuwswaarde, en daar hebben we als onderzoekers gevoeld dat de cijfers van die aard zijn dat men in het initiële opzet iets te ver is gegaan in het zoeken naar synergiën”, besluit professor Donders.

“Ook bij de VRT zien we vaak zelfpromotie van de eigen programma’s, maar de keuze heeft een iets meer journalistieke insteek. Het is niet aan ons om te oordelen over de balans, maar de cijfers geven iets om bij stil te staan. Je merkt dat het de bedoeling is van de verschillende mediabedrijven om mensen op hun eigen platformen te houden.”

De consument is zich daar vaak niet van bewust is. Daarom vragen de onderzoekers van imec-SMIT de overheid om meer inspanningen te doen rond mediawijsheid. Daarnaast pleiten ze voor een erkenning en ondersteuning van onafhankelijke, vaak online-only mediaspelers. Ook benadrukken de wetenschappers het belang van een sterke publieke omroep. Tot slot roepen ze op tot meer structureel onafhankelijk academisch onderzoek naar de gevolgen van mediaconcentratie.

Vlaams minister van Media Benjamin Dalle (CD&V), die afgelopen donderdag de resultaten van de onderzoeken voorgeschoteld kreeg, erkende dat de studies aantonen de mediaconcentratie ook inhoudelijke gevolgen heeft. Hij somde een aantal steunmaatregelen uit het Noodfonds op, die tijdelijk aan een aantal verzuchtingen tegemoet komen, maar deed (nog) geen structurele beloftes als antwoord op de bekommernissen van de wetenschappers.


Vertrouwen?

In tijden van mediaconcentratie daalt het vertrouwen in nieuws, al blijft het vertrouwen van de Vlaamse nieuwsconsument vrij hoog. Vlaanderen komt op dat vlak zelfs op plaats zes van veertig landen in een grootschalig onderzoek van het Reuters Institute. Opvallend, in Wallonië is het vertrouwen in nieuws een pak lager dan in Vlaanderen, en ook jongeren vertrouwen nieuws minder. VRT NWS blijft het meest vertrouwde nieuwsmerk, terwijl in de categorie 18 tot 24-jarigen VTM de hoogste vertrouwensscore krijgt.

Steeds meer mensen zijn bezorgd over desinformatie en fake news. Het zijn politici, en niet journalisten, die de grootste bron van bezorgdheid zijn rond online misleidende informatie. “Ook hier moeten we beseffen dat zij een aandeel hebben in het dalende vertrouwen in het nieuws in het algemeen”, zegt professor Ike Picone (VUB).

Opvallend, in Wallonië wantrouwen dubbel zoveel ondervraagden journalisten en media dan in Vlaanderen. Mogelijks speelt de hele affaire rond intercommunale Publifin, met daarboven werkmaatschappij Nethys, die ook eigenaar was van de krant L’Avenir, daar een rol in, merkt Picone op.

“In tegenstelling tot wat sommige twitteraars willen doen geloven, is de VRT geen staatsomroep”, merkt Picone op. “Tot op heden zien we dat, in tegenstelling tot andere landen, de politiek weinig tussenkomt. Ondanks de vele besparingen houdt de VRT ook stand. Ik denkt dat dit elementen in die zich vertalen in een groot vertrouwen, zowel ter linkerzijde als ter rechterzijde. We zijn hier trouwens een mismatch tussen de luide stem op Twitter en onderzoek bij de brede bevolking.”


Blog Apache, 26-06-2020 (Steven Vanden Bussche)