De hebzucht van de wolf, de moed van het schaap

Jonathan Holslag (2018), ‘Vrede en oorlog – een wereldgeschiedenis’, Amsterdam: De Bezige Bij.


Het Westen bejubelt zijn vrede en beschouwt ze als een evidentie. Dat die vrede onrechtvaardig, zelfgenoegzaam en allesbehalve vreedzaam is, daar sluit het de ogen voor. ‘Pacifisme is voor Europa een vergoelijking van gemakzucht geworden.’


In het archeologisch museum van Athene staat een antiek oliekruikje met daarop een soldaat geschilderd die zich klaarmaakt om te vertrekken. Zijn mooie echtgenote reikt nog naar zijn hand. In het Hôtel des Invalides in Parijs hangt een kleine zwart-witfoto uit 1914. Een frontsoldaat kust zijn pasgeboren dochter vaarwel. In een filmpje van het Chinese leger verlaat een soldaat zijn moeder: ‘Vrede achter mij en oorlog voor mij.’ Het werd verspreid in de zomer van 2018. Ondanks het eeuwenoude spoor van bloed en tranen en bloed blijven landen zich opmaken voor oorlog. Met de herdenking van het einde van de Eerste Wereldoorlog in zicht, is het meer dan ooit belangrijk om daar stil bij te staan.

De wereld is nog nooit zo veilig geweest, zullen sommigen onder u riposteren. Ze verwijzen daarbij naar de cijfers van de wetenschappers Hans Rosling of Max Roser. In hun werk lijkt de wereldgeschiedenis samen te vatten in grafieken met maar één mogelijke koers: opwaarts. De mensheid is gedoemd tot vooruitgang. Het is natuurlijk goed dat we blijven geloven in vooruitgang, maar vooruitgangsoptimisme mag geen voortvarendheid worden. Vaak ontwijkt men met die grafieken het debat over hoe die materiële welvaart wordt gecreëerd, haar impact op de natuur, de samenleving en de mens. Dat is zorgelijk.

Het wordt nog zorgelijker wanneer men de opwaartse grafiek van vrede in de wereld als een gegeven, als een evidentie beschouwt. Dan wordt diplomatie een zaak van technocraten enerzijds en spektakelconferenties anderzijds. Dan vertroebelt ons strategische denken. Dan gaan we veiligheid vereenzelvigen met enkele soldaten aan treinstations. Dan wijkt het imperatief om onze kinderen te vertellen over de gesel van geweld. Dan verdwijnt aan universiteiten het plichtsbesef om de leiders van morgen bewust te maken van de graviteit van de geschiedenis en de geopolitiek. En dat is precies wat er in West-Europa gebeurt. Terwijl we onze vrede bejubelen, verwaarlozen we de pijlers waarop zij rust.

Nochtans maakt de vredescurve een aantal minder voorspoedige knikken. Daalde het aantal gewapende conflicten nog tussen 1991 en 2013, dan registreerden we een sterke toename gedurende de afgelopen vijf jaar. Er zijn vandaag meer conflicten dan tijdens de Koude Oorlog. Daar blijft het niet bij. De periode van relatieve vrede tussen 1991 en 2013, met wereldwijd minder dan 5 oorlogsslachtoffers per 100,000 mensen, is niet uitzonderlijk. Sinds 1500 waren er zes zulke periodes van telkens ongeveer dertig jaar, telkens beëindigd door dramatische grootmachtenconflicten. Al bij al is de geschiedenis een opwaartse curve van vooruitgang, maar ze maakt soms zeer forse neerwaartse knikken.


Eeuwige vrede

De vraag die we ons dus vooral moeten stellen is: waarom zou het deze keer anders zijn? Handel en communicatie, klinkt het dan vaak: we zijn economisch té verweven om oorlog te voeren. Eén les uit de geschiedenis is dat handel niet noodzakelijk samenwerking oplevert, maar vooral de drang van staten om die te controleren en te domineren. En dat is eigenlijk niet veel anders vandaag. Kijk maar naar het Amerikaanse overwicht in het digitale domein en de Chinese pogingen om dat te doorbreken. Handel heeft mee een kosmopolitische elite voortgebracht, maar zolang de horizon van de grote massa beperkter is, zullen grenzen nooit volledig worden uitgevlakt en zullen staten rivaliseren om de controle over handel.

Massavernietiging luidt een tweede veelgehoord argument. Massavernietiging heeft landen er nooit van weerhouden ten strijde te trekken. Conflicten beginnen ook niet altijd met de verwachting dat ze zullen ontaarden in een massaslachting. Talloze keren escaleren conflicten waarvan men vermoedde dat ze lokaal en kleinschalig waren in gigantisch strijdgewoel, of bracht rivaliteit tussen dwergstaten ook grootmachten met elkaar in aanvaring. Net zoals de kleine stad Epidamnos uiteindelijk Athene en Sparta tegen elkaar in stelling bracht, of de Mamertijnen Rome tegen Carthago, zo zetten kleine landen als Noord-Korea de huidige protagonisten China en de Verenigde Staten tegen elkaar op.

Een ander argument is dat we nu leven in een wereldgemeenschap, gekarakteriseerd door intense communicatie en gezamenlijke instellingen. Maar ook dat is niet nieuw. In de tweede eeuw voor Christus bestonden er in Griekenland unies van stadstaten met een bijna federaal bestuur en een gemeenschappelijke munt. In de Chinese oudheid hielden staten conferenties en bewaarden ze verdragen over handel en samenwerking in heilige schrijnen. En toch vielen die vormen van samenwerking keer op keer ten prooi aan rivaliteit. ‘Boodschappers reizen zo vaak op en neer dat de wielen van hun rijtuigen botsen, landen worden met elkaar verbonden door dialogen en ministers buigen zich samen over kunstige plannen’, rapporteren de annalen. ‘Maar de oorlogen eindigen niet.’


Weerwerk

Noch handel, noch bloedvergieten, noch communicatie heeft landen ervan weerhouden ten strijde te trekken. Veel van de optimistische aannames zijn dus historisch problematisch. Toch zal een aantal lezers onvermijdelijk volhouden dat het fout is om de nadruk te leggen op de dreiging van geweld. Al was het maar omdat we zo nooit aan de greep van oorlog zullen ontsnappen en omdat het benadrukken van de uitdagingen kan leiden tot een zichzelf vervullende voorspelling: wie de nadruk legt op dreigingen, bedreigt zelf de vrede. Maar over welke vrede hebben we het eigenlijk?

De vooral Europese voortvarendheid over vrede gaat gepaard met een ander probleem: het onvermogen van onze rijke samenleving om in te zien dat wat voor ons een vreedzame wereld leek, dat voor anderen helemaal nooit zo is geweest. ‘Onze’ vrede viel niet steeds even gunstig uit voor anderen. De twintigste-eeuwse historicus Edward Hallett Carr stelde ongezouten dat een harmonieuze wereld vooral iets is wat een sterke samenleving zichzelf wijsmaakt om de uitbuiting van zwakkere samenlevingen te legitimeren. De socioloog Johan Galtung spreekt van structureel geweld. ‘Zwakke staten worden gepacificeerd ten dienste van de sterke staten’, lezen we opnieuw in de antieke Chinese annalen. De Griekse historicus Thucydides formuleerde het als volgt: ‘De sterke staten doen wat ze denken te moeten doen; de zwakke staten doen wat ze moeten doen.’

Onze ogenschijnlijke harmonie is een hiërarchie. In die machtspiramide is zwak zijn allesbehalve prettig. Zwakte betekent economische uitbuiting, culturele onderhorigheid, politieke vernedering – en in het ergste geval militaire agressie. Veel landen vinden de vrede van de voorbije decennia onrechtvaardig, maar weinig landen kunnen er iets aan doen. De Sovjet-Unie heeft in het stof gebeten. Men heeft geprobeerd front te vormen. Denk maar aan de OPEC, de G77 of de BRICS. Maar dat was zelden van harte. De eerste echte aanslag op het hart van de westerse macht was die van Osama bin Laden, maar de belangrijkste uitdager sinds de Sovjet-Unie is China. De Chinese leiders benadrukken het belang van een vreedzame wereldorde, maar willen vooral de macht verwerven om zelf de regels meer te kunnen bepalen en hun belangen door te drukken. Tal van andere landen grijpen het succes van China aan om de westerse invloed te breken.

Economisch is de nieuwe strijd tegen de dominantie van het Westen al veertig jaar geleden begonnen, met de pogingen van Deng Xiaoping om middels buitenlandse technologie en kapitaal geleidelijk aan een sterke industrie overeind te zetten, zo de afhankelijkheid van het Westen terug te dringen en met welvaart ook de militaire machtsbalans te kenteren. ‘Eerst de economische strijd, dan het politieke weerwerk.’ Andere landen volgen. Het resultaat is een terugkeer van harde economische machtspolitiek en militaire uitgaven die opnieuw boven het niveau van de Koude Oorlog pieken. De Amerikanen bieden weerwerk: met protectionisme, miljarden extra voor het leger en een gooi naar de absolute dominantie in de ruimte. Nooit sinds de val van de Sovjet-Unie was de grootmachtenpolitiek zo gespannen.


Keerzijde

‘Onze’ vrede, of althans wat men er in Europa van maakt, is dus niet zo vreedzaam. Economisch staan we, zeker het Westen van Europa, nog steeds boven aan de internationale voedselpiramide: we teren op de goedkope grondstoffen en arbeid van de halve wereld, laten groeilanden als China bovendien onze consumptie voorfinancieren, maar willen die keerzijde van onze welvaart niet zien. Ook de burgers die het hardst roepen om vrede en harmonie, maken meestal net als iedereen deel uit van die realiteit. Tezelfdertijd hebben we onze veiligheid, van nucleaire afschrikking tot cyber, uitbesteed aan Washington en staan dan toch nog verbouwereerd te kijken als de Amerikanen arrogant uit de hoek komen. De klassieken hadden daar een woord voor: zelfgenoegzaamheid.

De Amerikanen zijn dan nog consequent. In Washington neemt men geen blad voor de mond, erkent men die dominante positie en maakt men zich op om die te verdedigen. Lees er de meest recente Nationale Veiligheidsstrategie maar op na. Spanningen met andere landen worden onvermijdelijk geacht. Het is eten of gegeten worden, beïnvloeden of beïnvloed worden. In de internationale voedselketen is Amerika de belangrijkste predator. Het is een leeuw en handelt ernaar. Europa vertoont het gedrag van een schaap in een wolvenvacht. We hebben de hebzucht en arrogantie van een roofdier, maar het strategische besef en de moed van de tweehoevige. We zijn ons onvoldoende bewust van onze privileges en nog veel minder van de weerstand die zij elders opwekken.

Die vaststelling zal sommigen nog meer aanzetten om te pleiten voor pacifisme: Europa, en bij uitbreiding het Westen, heeft zijn tijd gehad en moet plaatsmaken voor anderen. Dat is ook niet meer dan rechtvaardig. Dat is de beste kans om een échte vreedzame wereld te bouwen. Dat idealisme is pacifisme, maar ik heb vaker de indruk dat pacifisme voor Europa een vergoelijking van gemakzucht is geworden, om in een zweem van vrede rustig verder onze welvaart te consumeren, een beetje zoals een schaap de vlakte afgraast en zich ver van het donkere bos houdt.

Europa kan zich inderdaad nog meer gaan gedragen als een schaap, een herbivoor. Maar welke garantie hebben we dat de andere leiders ons gunstig gezind zullen zijn? Enig revanchisme is pakweg Moskou, Peking, Ankara of Delhi niet vreemd. Is het verstandig te aanvaarden dat we economisch of militair meer afhankelijk worden van andere landen, terwijl die landen zelf er net alles aan doen om hun afhankelijkheid af te bouwen? Zijn de nieuwe leiders per definitie ethischer en beter? Zullen zij dan wel getrouw blijven aan het multilateralisme, de Verenigde Naties? Als we de macht overlaten aan anderen, krijgen we dan effectief een betere wereld waarin wij en onze kinderen ook veilig zijn?


Bezieling

Een eerste punt is dat als wij, Europeanen, inwoners van kleine landen, enig verschil willen maken, het vooral zaak is om onze macht te behouden. Macht is de beste garantie op veiligheid, op autonome keuzes, zoals Max Weber het benadrukte, en om te wegen op grotere partnerschappen. Goede bedoelingen zonder macht betekenen meestal weinig. Die realistische benadering houdt ook risico’s in. Veel politieke realisten zijn gebrand op harde militaire macht. Harde macht is belangrijk, maar veel belangrijker zijn de maatschappelijke cohesie, de deugd, het vertrouwen, de alertheid, de rechtvaardigheid, de kritische zin om met vrijheid de juiste keuzes te maken. Zonder interne cohesie, zonder actief burgerschap, zonder rechtvaardigheid en vertrouwen is harde macht niet bestendig. Macht en deugd zijn onlosmakelijk verbonden.

Die interpretatie is niet onverzoenbaar met de verzuchting naar een betere en minder gewelddadige wereld. Macht is het vermogen om te inspireren als het kan en om te intimideren als het moet. Als we het maximaliseren van macht beschouwen als het scheppen van duurzame welvaart, om een stukje te investeren in militaire capaciteit, maar vooral om een rechtvaardige en duurzame samenleving te bouwen, dan betekent het streven naar macht niet meer dan het streven naar menselijke vooruitgang. Of zoals de klassieke Indiase strateeg Kautilia het zijn keizer adviseerde: ‘Macht is het middel, menselijk geluk het einddoel.’ Vooruitgang is een voorwaarde opdat mensen zich hier in hun hoofd veilig voelen en is zo ook een voorwaarde om zich naar buiten constructief op te stellen én kansen te delen. Als het verwerven van macht, behalve het garanderen van veiligheid, het nastreven van vooruitgang impliceert, het optimaal gebruiken van de menselijke talenten, dan vergroten we de kansen en de voorspoed én dus ook de ruimte om samen te werken.

In de komende maanden moeten we gepast eer betuigen aan de gevallenen in de Eerste Wereldoorlog. Dat is een goed moment om een blik te werpen op de geschiedenis, om te begrijpen waarom mensen in de loop van de geschiedenis steeds zo hevig hebben verlangd naar de vrede, maar waarom het zo moeilijk voor hen was om vrede te bereiken, welke krachten de rivaliteit steevast voeden. Historisch begrip is essentieel, maar met de lessen uit de geschiedenis zouden we in Europa vooral moeten nadenken over macht: niet hoe we ze moeten opgeven, maar hoe we ze kunnen behouden en gebruiken om de onrust, de angst en de onzekerheid in de hoofden van de mensen om te buigen in verantwoordelijkheidszin, ambitie en hoop. De belangrijkste kracht van een samenleving is haar bezieling.


DS, 20-10-2018 (Jonathan Holslag)