De angst van de Duitsers


De Dertigjarige Oorlog, die 400 jaren geleden begon, heeft de Duitsers gevormd. Daar is Dirk Kurbjuweit van overtuigd. De gevolgen van de catastrofe zijn tot vandaag voelbaar.


Geen levende ziel te zien, nergens. Leegte zover je kunt kijken. Dat is de indruk die ik krijg, terwijl ik door de Uckermark rijd, van Berlijn naar de Oostzee. Zachte heuvels, amper dorpen. In deze streek heeft Angela Merkel een weekendhuisje, aan een meer bij Templin. Hier maakt ze haar aardappelsoep, bakt ze pruimentaart, gaat ze zwemmen, tuiniert ze.

De Uckermark, dat is stilte en vrede. Naar men zegt, is dat nog steeds het gevolg van een oorlog, de Dertigjarige Oorlog, die precies 400 jaar geleden begon, in 1618. De Uckermark werd onder de voet gelopen en compleet verwoest. Aan het einde van de oorlog waren veel dorpen verlaten, in andere dorpen bleef soms maar tien procent van de bewoners over. De rest was dood of weggejaagd.

De Dertigjarige Oorlog is de Duitse oercatastrofe. In dit jubileumjaar zijn er terzelfder tijd drie bestsellers verschenen met die oorlog als thema: de romans Tijl van Daniel Kehlmann en Munin oder Chaos im Kopf van Monika Maron, en het historische werk Der Dreissigjährige Krieg. Europäische Katastrophe, Deutsches Trauma van Herfried Münkler. Niets heeft de Duitse ziel meer gevormd dan die donkere tijd. Toen is waarschijnlijk dat ontstaan wat de wereld kent als German angst, die vreemde, onbestemde angst voor de Duitsers.


Toen barstte de hel los

Op 23 mei 1618 wierpen in Praag Boheemse rebellen twee stadhouders van de keizer uit het raam. Dit feit raakte bekend als de ‘defenestratie van Praag’ en werd beschouwd als het begin van de Dertigjarige Oorlog. De rebellen waren protestanten, de keizer van het Heilige Roomse Rijk van de Duitse natie was katholiek en hield hof in Wenen. Toen een megalomane protestantse keurvorst, Frederik de Vijfde van de Palts, vond dat hij koning van Bohemen kon zijn, is de hel losgebarsten.

De protestantse vorsten verenigden zich in een verbond, de katholieke in een liga. Een derde, tevens katholieke, speler was de keizerlijke. Ook de Denen, Zweden, Spanjaarden, Fransen en Nederlanders begonnen zich ermee te bemoeien. Eerst kregen de katholieken de overhand, met Albrecht von Wallenstein als opperbevelhebber van de keizerlijke troepen, vervolgens de protestanten, aangevoerd door koning Gustav II Adolf van Zweden. Daarna kwam er eerst een patstelling en daarna de Vrede van Westfalen, die in 1648 in Münster en Osnabrück getekend werd.


Schwedentrunk

Dat is het korte verhaal van een lange oorlog. Ik kwam er voor het eerst mee in aanraking, toen ik twaalf of dertien was. We lazen toen allemaal de roman De avonturen van Simplicissimus van Hans Jakob Christoffel von Grimmelshausen, die de oorlog zelf had meegemaakt. Het is een schelmenroman, maar ik herinner me heel goed de afschuw die ik voelde, toen ik de scène las over de aanval op het dorp van het hoofdpersonage. Over soldaten die plunderen, martelen en verkrachten.

Zo ging het er in die oorlog aan toe. Uitgehongerde, compleet losgeslagen huursoldaten trokken door het land en richtten het ene bloedbad na het andere aan. Tot vandaag is het begrip Schwedentrunk bekend, een brouwsel van urine, uitwerpselen en andere walgelijke dingen. Het werd vastgebonden boeren naar binnen gegoten, opdat ze zouden prijsgeven waar ze hun kostbaarheden hadden verstopt. Daarna werden ze doodgestoken.

Wie de naderende hordes op tijd zag aankomen, vluchtte het bos in. Ik ben ervan overtuigd dat de liefde van Duitsers voor wouden en bossen mee uit die tijd stamt. Het was hun laatste toevlucht, een plek waar het veilig was. Dat heeft zich in de Duitser ingegraven.

Net als de angst. Grote delen van het land werden eerst verwoest door protestantse huursoldaten, daarna door de katholieke en vervolgens opnieuw door de protestantse. Elke dag kon een catastrofe brengen, en dat dertig jaar lang. Dertig jaar onzekerheid, dertig jaar angst. Dat vormt een mens. Het is niet toevallig dat een van de grootste angsten van de Duitsers in de jaren 80 die voor ‘bossterfte’ was. Net als veel andere angsten was ze grotendeels ongegrond: de Duitse bossen zijn nog altijd in leven.


Slachtoffermythe

Na de Dertigjarige Oorlog ontstond de slachtoffermythe. De Duitsers voelden zich slachtoffers van buitenlandse belangen, van buitenlandse legers. Ze wilden dat niet nog een keer meemaken, ze wilden nooit meer slachtoffer zijn. Zodoende liggen ook de wortels van de twee Europese catastrofes van de twintigste eeuw in de Dertigjarige Oorlog.

‘Wie zichzelf als slachtoffer ziet, heeft er geen moeite mee om ook anderen tot slachtoffer te maken,’ schrijft Herfried Münkler in zijn boek. En ook: ‘Nog bij het begin van de Eerste Wereldoorlog werden de militaire aanvallen van de Duitsers goedgepraat met het argument dat men niet mocht toestaan dat het nieuwe koninkrijk hetzelfde lot zou treffen van het oude Rijk tijdens de Dertigjarige Oorlog. Met het trauma dat verankerd was in het collectieve geheugen van de natie werd het agressieve optreden gerechtvaardigd. Dat was namelijk absoluut noodzakelijk om een herhaling van een dergelijke oorlog op Duits grondgebied tot elke prijs te voorkomen.’

Met die redenering kon je makkelijk een preventieve en offensieve oorlog rechtvaardigen. Dat hebben de Belgen helaas aan den lijve moeten ondervinden.

Het gevolg van de Eerste Wereldoorlog was de Tweede. Beide oor*logen worden soms samengevat met de term ‘Tweede Dertigjarige oorlog’. Daarna was het afgelopen met de Duitse slachtoffermythe, de lange geschiedenislijn werd doorgeknipt. Vandaag zien de Duitsers zich als een natie van daders die nooit meer daders willen zijn.

Münkler vergelijkt de jaren 1618-1648 met de huidige oorlogen in het Midden-Oosten en Afghanistan. Hij concludeert: ‘Het type “Dertigjarige Oorlog” herken je eraan dat het van buitenaf moeilijk te stoppen is en dat een militair ingrijpen in de meeste gevallen het tegenovergestelde bereikt van wat men officieel bedoeld heeft.’

Dirk Kurbjuweit, adjunct-hoofdredacteur van ‘Der Spiegel


DS, 31-03-2018