Bevalt deze wereld niet, druk dan op hekje

Matthew B. Crawford: De wereld buiten je hoofd. Een filosofie van de aandacht, De Bezige Bij, 2015, 367 blz.


Hoe komt het toch dat zovelen zich met graagte laten beliegen door figuren als Donald Trump, diep vanbinnen wellicht wetend dat hij niet meer dan illusies verkoopt? Matthew B. Crawford ging op zoek naar een verklaring voor die ‘nieuwe onredelijkheid’, en gaf het denken van Bas Heijne een prettig soort duw.


Begin dit jaar woonde ik een verkiezingsbijeenkomst bij van Donald Trump. Het was tijdens de primaries, de locatie was de Verizon Arena in Manchester, New Hampshire. Buiten was het bitterkoud, er was een heuse sneeuwstorm aan de gang. Er stonden veel echtparen in de lange rijen, maar vooral groepjes jonge mannen, en mannen alleen. De meesten behoorden tot wat je in het Engels lower middle class zou noemen.

Binnen klonken tamme jaren 70-hits, die omdat het wachten op Trumps toespraak lang duurde, steeds herhaald werden. Bij één nummer bleven mijn gedachten hangen: ‘You can’t always get what you want’ van The Rolling Stones. Vreemde keuze. De strekking van dat nummer ging rechtstreeks in tegen het ethos van de agressief populistische politicus Trump.

Want tijdens de meanderende speech die hij later die avond gaf, regende het beloftes die zich niets van welke werkelijkheid dan ook leken aan te trekken – Amerika zou weer groots worden, de muur die hij zou bouwen langs de grens met Mexico zou de heroïne tegenhouden die New Hampshire zoveel problemen bezorgde (de staat ligt in het noorden van de Verenigde Staten), al het werk dat door globalisering uit het land was weggestroomd, zou weer teruggebracht worden. Kwesties die complex en moeilijk beheersbaar leken, werden in een paar woorden teruggebracht tot enkele simpele frases. Klimaatverandering bijvoorbeeld, ook dat was simpel. Trump: They want us to talk about climate change. I say: look outside.


Die verdomde experts

Die bijeenkomst bleef me bij. Dit was geen programma, dit was vooral gevoel. De gigantische toename in kennis, samen met het wereldwijde perspectief dat ermee gepaard gaat, het besef dat alles met alles verknoopt is geraakt tot een schier onontwarbare kluwen, heeft voor steeds meer mensen de wereld en hun eigen rol daarin onbeduidend en onoverzichtelijk gemaakt. Het populisme van Trump en van zoveel andere hedendaagse politici, beantwoordt aan twee diepgevoelde verlangens: het maakt de wereld weer simpel en overzichtelijk, maar vooral geeft het de burger de illusie van zelfbeschikking terug, het idee dat hij de wereld toch weer gewoon naar zijn hand kan zetten. Anders gezegd, dat hij niet langer object is, maar weer autonoom subject.

Dat gaat met woede en frustratie gepaard, omdat er ook vijanden worden aangewezen die de verwezenlijking van dat wereldbeeld dreigen te dwarsbomen. Dat zijn natuurlijk de buitenstaanders die jouw wereld dreigen over te nemen, maar het zijn vooral de mensen die je willen verhinderen de wereld te zien zoals jij wilt – de elite die de universalistische idealen belijdt, in ieder geval met de mond, en de experts die feiten blijven aandragen die de zo vurig gewenste werkelijkheid weerspreken.

People are tired of experts, zoals de Britse politicus en Brexiteer Michael Gove het vlak voor het referendum bondig samenvatte. Het Amerikaanse adviesbureau dat de Leave-campagne op het laatste moment had ingehuurd, kwam ook met een gouden leus: Facts don’t work.


Durf te denken!

In De wereld buiten je hoofd (2015), een boek dat mijn denken een duw heeft gegeven, komt de Amerikaanse filosoof Matthew B. Crawford met een verklaring voor die nieuwe ‘onredelijkheid’. De verlichting vanaf Kant heeft de mens tot autonoom individu uitgeroepen, of autonomie in ieder geval tot iets dat het waard is om naar te streven. Durf te denken! Daar hoort de belofte bij dat ieder mens vrij moet zijn om zijn wereld naar believen in te richten.

Maar dat ideaal van volledige zelfbeschikking heeft een enorme last op de schouders van de mens gelegd. Crawford: ‘Het bevrijdingsproject van links heeft ertoe geleid dat wij overgeërfde culturele mallen hebben ontmanteld die ooit individuele levens een zekere samenhang oplegden (ten goede of ten kwade). Dit heeft een vacuüm van cultureel gezag geschapen, dat op opportunistische wijze is gevuld met aandachts*landschappen die worden ontworpen en gerealiseerd door de energiekste “keuzearchitecten”, doorgaans omdat zij er winstmogelijkheden in zien. Als gevolg van deze bevrijdende inspanningen van rechts en links is de last van de zelfregulering zwaarder geworden. Hoe goed wij deze last kunnen dragen, blijkt wel uit het feit dat wij tegenwoordig erg dik zijn, veel schulden hebben en heel gemakkelijk scheiden.’

Mensen staan er, kort gezegd, in toenemende mate alleen voor. Bovendien worden ze prooi van krachten in de politiek en de commercie die hen helemaal niet benaderen als zelfbewuste individuen, maar als irrationele wezens die zich op allerlei subliminale niveaus laten manipuleren. Of nudgen, zoals dat tegenwoordig netjes heet. Dat zijn de ‘keuze-architecten’ waarover Crawford spreekt, bedrijven en instellingen die op basis van psychologische kennis en big data onbeschaamd aan social engineering doen.

Een mens mag vrij kiezen, maar intussen wordt hij steeds meer gestuurd. Dat geeft een vreemd dubbel gevoel: je voelt jezelf het middelpunt van je eigen wereld, maar tegelijkertijd bezie je de buitenwereld met steeds groter wantrouwen.

Omdat de samenleving een individu steeds meer als klant ziet, gaat deze zich ook steeds meer als een klant gedragen. De wereld buiten zijn hoofd beschouwt hij steeds meer als een verlengstuk van zijn innerlijke wereld. Dat maakt dat de vaak weerbarstige realiteit steeds meer als een hindernis wordt gezien, die snel woede en ergernis veroorzaakt.


Vervlakte relaties

Het succes van een Donald Trump, die beloftes doet waarvan ook zijn electoraat diep vanbinnen moet beseffen dat ze onwerkelijk en onhaalbaar zijn, laat zich zo dan ook beter verklaren. Trump, en zijn politieke geestverwanten, bedienen burgers die aan de ene kant gewend zijn om als consumenten benaderd te worden en geen geduld hebben voor de inspanning en gemeenschapszin die bijvoorbeeld klimaatverandering van hen vraagt – en aan de andere kant bevrijd willen worden van een onoverzichtelijke, hopeloos complexe wereld waarin experts de dienst uitmaken, bestuurd door een elite die pleitbezorger blijft van een wereldbeeld dat hen autonomie en vrijheid belooft, maar hen in wezen juist verweesd heeft gemaakt. Crawford legt zo een typische paradox van deze tijd bloot – verwende, ongeduldige individuen die hunkeren naar een verloren gemeenschap.

Wanneer onderlinge verbondenheid tussen individuen afneemt, luidt een waardevol inzicht in De wereld buiten je hoofd, zijn mensen steeds meer geneigd om de ander als een vertegenwoordiger van iets te zien, niet langer als individu. Dat gaat een rol spelen in de manier waarop we elkaar in de samenleving tegemoet treden. ‘Dit vervlakt onze relaties en maakt ze abstracter.’

Crawford bedrijft cultuurkritiek. Zijn boek, dat in de Nederlandse vertaling niet echt is opgevallen, is voor mij een verademing in een tijd waarin het maatschappelijk debat vrijwel iedere kwestie tot een simpele tegenstelling reduceert (wat weer past in de cultuur van zelfbevestiging die Crawford in zijn boek schetst; je wilt horen wat je toch al vond) en waarin filosofie juist steeds meer als een geriefelijke lifestyle wordt beleefd.

Zijn belangrijkste stelling is dat ons contact met de wereld buiten ons hoofd steeds vlakker en indirecter wordt, steeds vaker wordt gereduceerd tot beeld op een scherm en een muisklik, waardoor onze aandacht voor wat buiten onszelf ligt afvlakt en diepte mist.

Zoals bij zoveel cultuurkritiek is zijn analyse overtuigender dan zijn remedie – zo probeert hij in een nogal vermoeiend hoofdstuk over Amerikaanse orgelbouwers die oude tradities oppakken en vernieuwen, te laten zien hoe betekenisvol een cultuur van hernieuwde aandacht kan zijn. Dat voorbeeld was aan mij niet echt besteed. Maar Crawford laat heel goed zien hoe we steeds minder geduld hebben met een wereld die niet aan onze wensen of opvattingen tegemoet wil komen en de desastreuze gevolgen die dat heeft op ons idee van een samenleving. Daardoor dwingt hij je opnieuw naar jezelf te kijken – en vervolgens naar de wereld buiten je hoofd.


DS, 09-07-2016 (Bas Heijne)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB