Vragen die niemand aan durfde te raken


Vier jaar geleden waren de Tweede Kamerverkiezingen wereldnieuws. Buitenlandse reporters wilden massaal weten of de crisis van de democratie zich na de Brexit en de verkiezing van Donald Trump in de Europese Unie voortzette, om te beginnen in Nederland. Nu beleven we de crisis van een pandemie, het is amper nog nationaal nieuws, en toch verschilt de onderliggende vraag weinig van toen: keert de crisis van de democratie terug zodra de eerste crisis van deze pandemie geweken is?


We zagen de laatste weken hoeveel moeite partijen hadden om andere thema’s dan coronabestrijding te agenderen. De tactiek van de VVD speelde mee, maar de voorkeur van kiezers was vermoedelijk doorslaggevend. Als zelfs een falen als dat in de toeslagenaffaire kiezersvoorkeuren amper beïnvloedt, ook niet na de val van een kabinet, lijkt het er sterk op dat de mentale ruimte ontbreekt voor andere zaken dan corona.

Kiezers worden bovendien geconditioneerd door stem- en kieswijzers, die mensen bevestigen in hun politieke identiteit. De kieswijzer als ik-wijzer. Stemmen wordt dan een manier om een individuele relatie met een partij aan te gaan – met alle verwachtingen, frustraties en vechtscheidingen van dien.

Een stem is dan geen keuze voor de democratie als zodanig, geen blijk van respect voor mensen met andere voorkeuren, maar alleen een uiting van eigen opvattingen en individuele belangen. De schaduwzijde van het liberalisme.

Evengoed hebben we nog geen idee hoe diep de coronacrisis is. De schulden die overheden wereldwijd zijn aangegaan om de schade van de coronabestrijding te verzachten, creëren straks discussie over internationale lotsverbondenheid. Een handelsland als Nederland zal merken dat het moeilijk handelen is als de halve wereld nog stilstaat. De EU zal dit debat zonder het leiderschap van bondskanselier Angela Merkel aan moeten gaan, en je voelt de spanning al: hebben Nederlandse politici en kiezers de moed, zoals vorig jaar Merkel, om af te dwingen dat landen meebetalen aan de wederopbouw elders in de EU?

Het is een vraag naar de diepte van de coronacrisis, maar ook naar nationale identiteit: is dit alleen nog een land van burgers met eigenbelang, of is er ook ruimte voor hogere aspiraties – voor verbetering, begeestering, vooruitgang?

Je kunt natuurlijk zeggen: dat zijn wel hele grote vragen voor een dinsdag in maart. Maar eigenlijk had ik deze campagne voortdurend het gevoel dat juist deze vragen – de nakende nieuwe crisis in de democratie, en de leiderschapsvragen daaronder – nét niet aan de orde kwamen. Alsof partijen wel zagen dat de vragen er lagen, maar ze nog even niet aan durfden te raken.


DS, 17-03-2021 (Tom-Jan Meeus) < © NRC Handelsblad