Wat helpt er wél tegen populisme?


Dat de verlichte principes onder populistisch vuur liggen, zoals Bas Heijne schrijft, ziet ook HERMAN DE DIJN. Alleen ligt de mislukking volgens hem niet aan de gemakzuchtige toepassing van die principes, maar aan de principes zelf.


Het kerstessay van Bas Heijne (DS 27 tot 30 december) lijkt op het eerste gezicht gewoon een variant op de intussen welbekende kritiek op het linkse establishment. Met zijn soft humanisme en wereldvreemd multiculturalisme ontstond een (paarse) politiek die een miskenning vormde van de werkelijkheid, van de nood aan identiteit en gemeenschap. De reactie erop, het populisme, dat de naaktheid van de linkse keizer reveleerde, is volgens Heijne echter evenzeer een dood spoor: het ontmaskert de verlichte idealen als illusies, maar misbruikt die tegelijk om de eigen westerse superioriteit en hegemonie te verdedigen.

Er is een diepere laag in het essay. Die gaat over de Verlichting zelf die onze cultuur beheerst of zou moeten beheersen en die haar geloofwaardigheid lijkt verloren te hebben. Hoe komt dat? Omdat ze de menselijke natuur negeert met zijn nood aan identiteit en gemeenschap. Wat betekent het populisme ten diepste? De negatie van de rede (Durf te denken!) en de bevestiging van het gevoel (Durf te voelen! En kom ervoor uit!). Wat Heijne niet lijkt te beseffen is dat deze tweestrijd tussen rede en hart zo oud is als de Verlichting zelf: Immanuel Kant tegenover Jean-Jacques Rousseau. De tweestrijd zit in de Verlichting zelf. De kritiek op de verlichte rede die strijdig zou zijn met de natuur van de mens, is trouwens zelf een verlichte kritiek, al te vinden bij David Hume. De relatie tussen rede en hart is complex. De verlichte ethiek van vandaag, door paars gepropageerd, bijvoorbeeld in het euthanasiedebat, is zogezegd een rationele ethiek. Maar het gaat om een rationaliteit die paradoxaal genoeg de gevoelens ('levenskwaliteit') centraal stelt. Het gaat om een consequentialistische ethiek, een calculus van gevoelens. Een ethiek die in absurde rechtlijnigheid nu ook dierenrechten propageert. De vandaag zo populaire neodarwinistische visie die goed aansluit bij de nieuwe no-nonsense mentaliteit is eveneens een paradoxale vorm van verlichtingsdenken.


Waalse losers

Maar hoe komt het dan dat de crisis van de (kantiaanse en liberale) verlichting pas nu zo diep en zo algemeen lijkt? En is dat zelf wel een nieuw verschijnsel? Waarom lijkt haast iedereen nu pas echt door te hebben dat de verlichte principes leeg zijn? Dat gelijkheid, vrijheid, tolerantie maar woorden zijn die alles en nog wat, zelfs hun omgekeerde lijken te kunnen betekenen? Dat komt omdat die woorden los van de reële maatschappelijke context niets betekenen. Ze konden maar betekenis krijgen en loyaliteit afdwingen zolang er een bepaalde context van ondergrondse eensgezindheid heerste die te maken had met doorlevende traditionele vormen van samenleven. Eens die manieren van leven geërodeerd zijn, weet niemand nog wat de principes precies vragen. Eist de rede formele gelijkheid voor de wet, of vraagt ze gelijkheid van kansen (en wat zou dat wel kunnen betekenen), of vraagt ze gelijkheid van alle 'verschillen'?

Slechts één of twee keer verwijst Bas Heijne naar de economie. Toch heeft de crisis waarin we ons bevinden alles daarmee te maken. Het neoliberalisme heeft de vermarkting meegebracht, niet alleen van nationale sectoren van tewerkstelling en diensten, maar eigenlijk van alle instellingen en waarden. Alles, maar dan ook alles, tot kinderen, lijken en organen is te koop. Zelfs onderwijs en zorg worden zoveel mogelijk geprivatiseerd of minstens via management 'vermarkt'. Met als resultaat de vervreemding van werknemers, leraars, zorgverleners die nu allemaal flexibele, levenslang lerende, ongebonden professionals moeten zijn. Door de destructie van de oude vertrouwensrelaties grijpt de overregulering in dit kader natuurlijk als een tsunami om zich heen. Met nog grotere malaise van de professional als resultaat. In een liberale wereld telt uiteindelijk alleen het geld; behalve voor de proletariërs die nog een echte schat hebben, hun kinderen (niet te verwonderen dat als daar iets mee aan de hand is, de wereld instort). Geld is het enige wat telt, ook voor de maatschappij als zodanig. Waar het op aankomt, is het bbp en de solvabiliteit van de staat. Daarom moeten we ons losscheuren van die Waalse losers. En uitgerekend nu lijkt dat allemaal uiterst kwetsbaar. Hoe kan het anders dan dat 'de menselijke natuur' wanhopig zoekt naar houvast en de messias verwacht?


Vangheluwe castreren

Wat is er nieuw? Wat nieuw is, is niet de overgang van het regime van de rede naar het regime van het hart: dat fenomeen was in de moderne geschiedenis regelmatig te noteren. Wat nieuw lijkt, is dat ook het hart onstabiel en onbetrouwbaar is geworden. Zonder ondergrondse common culture is dat niet verwonderlijk. Pas nu, nu alles vloeibaar is geworden, zelfs de staat, zelfs de meest stabiele instellingen (zoals universiteiten en ziekenhuizen), kan het hart op een extreme, individuele manier regeren. Wat telt, is niet langer de rede, noch de common sense, maar het eigen gevoel als bron van waarheid en authenticiteit. En de anderen moeten mij als zodanig, als 'een god in 't diepst van mijn gedachten' erkennen. Vandaar de depressie als dat maar niet wil lukken; vandaar de extremen in de poging tot opwekken van die aandacht. Zeker als het niet goed lukt zich goddelijk te voelen, is er het alternatief van het gemeenschapsgevoel. Maar aangezien identiteiten vandaag zelf vloeibaar zijn, is ook dat gevoel vluchtig. Het ontstaat vooral in competitie (het 'oranjegevoel') of in de emotionele tegenstelling met 'de ander'. Wij zwelgen in de gemeenschappelijke afkeer voor fundamentalisten, hypocrieten, slechteriken allerhande. Daarin aangevuurd door populistische politici (zoals Jean-Marie Dedecker die eigenhandig Vangeheluwe zou castreren!) en de nieuwe morele hogepriesters van de media. Het recht zou eigenlijk moeten wijken voor de gemeenschappelijke walging. Lijfstraffen en de doodstraf zijn niet ver weg? Heijne heeft dat goed gezien: het internet legt de troebele ziel bloot van de maatschappij.

Het heeft weinig zin, zo zegt Heijne, de diepere onvrede te willen oplossen door de gewone politieke trucs. Wat als hij gelijk heeft, als de wortels van de kwaal zo diep zitten: in het hart dat door het neoliberalisme gekoloniseerd wordt? Kan het dan helpen, zoals Heijne, de gevaren van het populisme bloot te leggen? Zijn de huidige politiek en burger überhaupt in staat weerwerk te bieden tegen neoliberalisme en populisme? In elk geval hebben we, elk op onze plaats en naar ons vermogen, een persoonlijke verantwoordelijkheid tot weerstand tegen domheid, sentimentalisme en collectief egoïsme.

Herman De Dijn, filosoof en emeritus hoogleraar aan de KU Leuven


DS, 31-12-2010

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB