Hallo, Duitsland? Redden jullie ons?


Volgens TIMOTHY GARTON ASH zou een meer Duits Europa in veel opzichten een beter Europa zijn, onder meer vanwege de kwaliteiten van het Duitse economische model. Maar veel zal afhangen van hoe Angela Merkel dit aankaart, zowel bij haar Europese partners als bij haar eigen bevolking.


Als de eurozone uiteenvalt, zal dat zijn omdat Duitsland niet genoeg gedaan heeft om ze te redden. Als de eurozone gered wordt, zal dat dankzij Duitsland zijn. De Duitse staatsmanskunst staat voor haar grootste uitdaging sinds het land twintig jaar geleden vreedzaam werd herenigd. De leiders van de centrale Europese macht durven de uitdaging nog niet aan, maar hebben nog enkele weken om te tonen dat ze het kunnen. Daarna zal het misschien te laat zijn.

We bevinden ons nu in het tweede bedrijf van de crisis van de eurozone. Het eerste bedrijf was de Griekse tragedie, verergerd door een Duitse kanselier die zich liet afremmen door de media en de publieke opinie, allebei felle tegenstanders van een redding van die slappe zonen van Oedipus, en door de vrees dat het Duitse grondwettelijke hof een reddingsoperatie onwettig zou verklaren. De tragedie eindigde met de dramatische onderhandelingen van mei, die – ook al heet het niet zo – een Europees reddingsmechanisme opleverden.


Franse scharrel

Dat bracht de toorn van de obligatiemarkten voorlopig tot bedaren, maar de onderliggende problemen van de perifere economieën van de eurozone bleven bestaan. Het mechanisme was trouwens maar tot in 2013 gewaarborgd. Dit najaar, nog altijd bang voor haar media, haar publieke opinie en haar grondwettelijk hof, besliste de Duitse regering dat er een duurzamere oplossing moest komen. Als een stoere zeebonk die zijn liefje oppikt, scharrelde ze de steun op van het Frankrijk van Nicolas Sarkozy en verklaarde ze vorige maand dat het Verdrag van Lissabon moet worden aangepast met een permanente regeling om landen van de eurozone die in troebel financieel vaarwater verzeilen, zowel te helpen als te straffen.

Als onderdeel van de Duitse kuur zouden de beleggers bereid moeten zijn om een verlies op zwakke staatsobligaties te incasseren, in de vorm van een haircut (een waardevermindering van de obligaties) of van een schuldherschikking. In principe en op langere termijn is dat een goed idee. Een van de redenen waarom sommige landen in de periferie van de eurozone in het voorbije decennium zo diep in de knoei raakten, was hun vermogen om goedkoop te lenen. De beurzen geloofden immers niet in een ernstig risico van wanbetaling door een regering van de eurozone.


Who's next

Maar na de bekendmaking van oktober durfden de beleggers geen dubieuze staatsobligaties meer te kopen. Een waardevermindering? Nee, dank u. Zo leidde het Duitse initiatief het tweede bedrijf van het drama in, het Ierse. En volgens Nouriel Roubini, de econoom die de financiële crash voorspelde, ziet het er niet goed uit voor Portugal: ‘In de volgende dagen en weken krijgen we hetzelfde scenario als in Griekenland en Ierland: ontkenning, nog meer ontkenning, verwarring in de EU, paniek op de beurzen en een reddingsoperatie.'

De spaarpotten van mei en de koffers van het IMF bevatten nog genoeg geld om Portugal te redden. Het echte knelpunt wordt Spanje. De Spaanse regering hoopt voor het einde van december bijna 9 miljard euro te lenen (ze heeft momenteel de grootste financieringsbehoefte van alle landen van de eurozone) en volgend jaar iets van een 90 miljard euro. Als de beurzen die leningen te duur maken, wordt Spanje het volgende rampgebied. De Duitse Hamlet (een beeld dat overigens al lang geleden door de Duitse dichter Ferdinand Freiligrath werd gebruikt) zal dan moeten beslissen. To be or not to be, dat zal inderdaad de vraag zijn.


Club Med-alliantie

Omdat de Duitse kiezers, de media en het grondwettelijk hof geen grootschalige herhaling van de gebeurtenissen van mei zullen slikken, zijn er maar twee mogelijkheden. De eerste is dat de eurozone uiteenvalt in twee monetaire kampen: een Club Med/Keltische periferie en een Noord-Europese kern met Duitsland als middelpunt. De meeste Duitsers met wie ik heb gepraat vinden een instorting van de eurozone ‘ondenkbaar'. Dat doet me denken aan een beroemd Duits gedichtje over een man die Palmström heet en overreden wordt in een autovrije straat; hij besluit dat hij dus niet echt dood kan zijn, want ‘wat niet mag zijn, kan niet zijn' (nicht sein kann, was nicht sein darf). Maar de man was wel degelijk dood en de eurozone kan wel degelijk uiteenvallen.

De Duitse leiders beginnen nu in dramatische termen te waarschuwen voor die mogelijkheid. Kanselier Angela Merkel zei onlangs tegen haar partijcongres: ‘Als de euro faalt, faalt Europa.' Het is waarschijnlijk verstandig dat ze die toon aanneemt, hoewel de uitspraak op zich niet klopt. Europa bestaat al een goede 2.500 jaar en zal dat nog wel een poosje blijven doen. Maar het zou natuurlijk een harde klap zijn voor de Europese Unie, voor de Europese positie in een wereld die voortdurend minder Europees wordt, en voor de Duitse economie, die geprofiteerd heeft van de schaal en stabiliteit van de euro en van het feit dat de Duitse partners in de eurozone hun munt niet kunnen devalueren om hun concurrentiepositie te verbeteren.


Eerder Duits of Europees

Het betere alternatief zou erin bestaan de Europese monetaire unie te redden door ze met een minimale vorm van een fiscale unie te ondersteunen. Duitsland zou zijn aanzienlijke gewicht in de schaal kunnen leggen om de schulden van andere landen van de eurozone te garanderen, in ruil voor een betere fiscale discipline van die landen — misschien in de vorm van een soort Europees Muntfonds.

Maar dat lost het Duitse dilemma niet op. Een halve eeuw lang hebben de Duitse politici als een mantra Thomas Manns oproep voor ‘een Europees Duitsland, geen Duits Europa' herhaald. In die geest en om de Duitse hereniging te verzekeren, was de Bondsrepubliek bereid om afstand te doen van het symbool en het anker van haar naoorlogse heropstanding, de machtige Deutsche Mark. Als een ongewild gevolg daarvan staat het nu onder druk om een Duits Europa te eisen, of op zijn minst een meer Duits Europa, met meer fiscale discipline en met lidstaten die geen bergen staats- en particuliere schuld ophopen. De druk komt niet voort uit zijn eigen hegemonistische ambities, maar wel uit de wisselwerking tussen enerzijds een onevenwichtige, onvolledige Europese monetaire unie en anderzijds het eigen, almaar meer eurosceptische publiek.

Een meer Duits Europa zou natuurlijk in veel opzichten een beter Europa zijn. De andere Europese landen zouden er goed aan doen een heleboel aspecten van het Duitse economische model over te nemen: zijn productiviteit, zijn op overleg gebaseerde arbeidsrelaties, zijn nadruk op de kwaliteit van de producten, zijn penetratie van de opkomende markten. Maar heel de eurozone kan niet zomaar één groot Duitsland worden. Niet alleen omdat ze uit structureel, historisch en cultureel verschillende landen bestaat, maar ook omdat een zo grote economische zone met een handelsoverschot op Duitse schaal het globale evenwicht zou verstoren op een manier die de rest van de wereld niet zou kunnen verteren.

Duitsland moet zijn partners dus een beetje speling geven en iets doen om de eigen binnenlandse vraag op te peppen. De juiste balans zou iets kunnen zijn van 70 procent ‘de andere landen van de eurozone worden meer Duits' en 30 procent ‘Duitsland wordt het zelf minder' (de juiste verhouding laat ik aan de economen over).

Met andere woorden, zowel om economische als om politieke redenen moet er een compromis komen. De Duitse regering zal heel intensief met alle Europese partners moeten onderhandelen om een moeilijke maar leefbare oplossing te vinden. En daarna zal ze die aan haar eigen onwillige volk moeten verkopen.

De beurzen zullen haar niet veel tijd geven. De toekomst van Europa hangt nu af van het Duitse leiderschap. Frau Bundeskanzlerin, de geschiedenis klopt op uw deur. En dat doet ze maar één keer.

Timothy Garton Ash, professor Europese studies aan de Universiteit van Oxford


DS, 27-11-2010

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB