De koning was geen mensenvriend


Net honderd jaar geleden stierf koning Leopold II. De tweede koning der Belgen werd lang doodgezwegen, daarna opgehemeld en vervolgens verguisd. MARC REYNEBEAU vraagt zich af of hij nu weer aan eerherstel toe is.


Senator Alain Destexhe (MR) is boos. Vandaag is het precies een eeuw geleden dat koning Leopold II stierf en er is geen enkele officiële herdenking gepland. 'Lamentabel', vindt hij, want zo raakt vergeten dat België dankzij Leopold tot bloei kwam en een kolonie kreeg. Want alleen dankzij Congo kan België vandaag diplomatiek nog wat betekenen en kan Brussels Airlines een cent verdienen met zijn vluchten naar Kinshasa.

Dat er wel eens wat misliep in Congo? Laat dat aan de historici over, vindt Destexhe. Er liep trouwens in elke kolonie wel wat mis. Al de rest is misplaatste politieke correctheid. De senator zal het goede voorbeeld geven en een krans neerleggen aan het standbeeld van Leopold II aan het Troonplein in Brussel.

Hopelijk is dat beeld intussen goed schoongemaakt, want niet zo lang geleden is het nog met rode verf beklad, zoals ook gebeurde in onder andere Oostende en Ekeren. De voorbije jaren werden monumenten die aan koning Leopold II herinneren wel vaker het voorwerp van discussie. Van een van de figuren bij het ruiterstandbeeld van Leopold op de dijk in Oostende - het dankbare negerke - verwijderde een actiegroep enkele jaren geleden een hand. Dat was een directe verwijzing naar het belangrijkste icoon van de Congolese koloniale gruwel: kinderen van wie een hand was afgehakt, omdat zij of hun ouders niet genoeg rubber hadden geoogst.

In de Gentse gemeenteraad rees het voorstel om aan een koloniaal monumentje een verklarende tekst toe te voegen. Al kan men zo wel bezig blijven met het contextualiseren van 'foute' historische figuren die ooit een standbeeld of een straatnaam kregen. Het is kwaad kersen eten met de geschiedenis.

Want hoe dan ook domineert in de herinnering aan de tweede koning der Belgen, al was hij 45 jaar lang het staatshoofd, de herinnering aan 'zijn' Congo Vrijstaat. Die bestuurde hij als autocraat, in een duobaan met zijn Belgische koningschap, van 1885 tot 1908, toen België Congo als een 'gewone' kolonie annexeerde. Zelfs de monumenten, gebouwen of parken die vandaag nog aan hem herinneren, hebben met Congo te maken, want hij financierde ze met het fortuin dat hij daar had verdiend.

Onder meer als promotor van industrie en handel, tegenstander van de democratisering, urbanist, uitvinder van de algemene dienstplicht, als investeerder of zelfs als liefhebber van jonge meisjes lijkt Leopold een kind van zijn tijd te zijn geweest, met een 'normaal' historisch parcours. Dat is veel minder het geval met zijn koloniale exploten.

Maar het protest en de verontwaardiging over Leopolds Congo kwamen laat. Omdat Leopold bij zijn dood in 1909 zeer onpopulair was en met zijn kolonie België toen al internationaal in diskrediet bracht, bleef het officiële België lang discreet over hem. Dat veranderde na de Eerste Wereldoorlog. Toen kwam, via 'koning-ridder' Albert I, de monarchie in het centrum van een nationalistische opstoot te staan. Leopold II kreeg postuum eerherstel als de geniale ziener die Congo uit louter humanistische bezieling de beschaving bracht, daar de slavenhandel en de slaapziekte bestreed, en een al snel welvarende kolonie stichtte.

Deze propaganda werd haast een halve eeuw lang in die termen uitgedragen, zelfs door de hoogste wetenschappelijke kringen. En ze kon standhouden omdat er amper enig historisch weerwerk tegenover stond. Dat werd, om het zacht te zeggen, niet aangemoedigd.

Dat veranderde pas een kwarteeuw geleden, met baanbrekende studies van niet-historici, die haast toevallig op grootschalige en systematische wreedheden in Congo waren gestuit. Onder Leopolds bewind zou de Congolese bevolking tot de helft zijn gereduceerd - tien miljoen slachtoffers. Vooral een striemend boek van de Amerikaanse journalist Adam Hochschild uit 1998 gaf die horrorverhalen een brede verspreiding.

Doordat deze aanklachten frontaal botsten met de propaganda, bleven Leopold en Congo in een polemische sfeer hangen. Zo konden ook andere dan historische argumenten in de discussie opduiken. Oud-kolonialen menen dat de kritiek op Leopold hun levenswerk bezwaddert en vinden nog altijd dat deze 'nestbevuiling' niet krachtig genoeg kan worden bestreden, desnoods met censuur en beroepsverbod.

Franstalige politici bekeken het vanuit een communautaire dimensie: het weerwerk komt vooral uit Vlaanderen, dat via Leopold de monarchie aanvalt en daarmee ook België wil ondergraven. Al is dat vooral een visie van het Franstalige establishment, die steunt op een raison d'état die ook bij senator Destexhe doorklinkt. Tenslotte waren Franstalige kunstenaars en ngo's de eersten om de potten rode verf boven te halen.

Bij Franstalige historici is inmiddels ook irritatie opgestoken over de postume kritiek op Leopold II, onder meer in het pas verschenen Leopold II, ongegeneerd genie? (DS 27 november). Zij hekelen de 'overdrijvingen' die ze vooral in de massamedia ontwaren - alsof ze het onderwerp uit het publieke debat willen weghalen om het weer in de wetenschappelijke ivoren toren op te sluiten.

Natuurlijk ontbreekt het in de kritiek op Leopold niet aan veralgemeningen, narcistische pose of goedkope moraal. De nuancering daarvan zal volgen met het historische onderzoek dat nu - eindelijk - aan meerdere universiteiten op stapel staat.

Dan zal ook blijken of twee centrale vaststellingen stand kunnen houden. De eerste is dat Leopolds geldzucht leidde tot een koloniale exploitatie die haast automatisch tot wreedheden moest leiden. De tweede vaststelling gaat in tegen de vaak geopperde idee dat Leopold niet kan worden beoordeeld met ethische normen van vandaag. Nochtans steunde de internationale campagne tegen hem en de Vrijstaat in het begin van de twintigste eeuw op exact dezelfde normen als die van vandaag: mensenrechten.


DS, 17-12-2009 (Marc Reynebeau)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB