‘De banken gaan weer hetzelfde doen'

Les 2 Leg de banken zo snel mogelijk strengere regels op


Bankiers lagen aan de basis van de crisis. Ze worden nu gezien als de wortel van alle kwaad. Maar zo worden ze niet behandeld. De politiek gaat nog altijd opvallend zachtzinnig om met de financiële sector, zeggen economen.


Een gestileerd groepje mannen in zwarte pakken. Sommigen met een zonnebril, anderen met een gsm aan hun oor. Ze dragen stropdassen, elk heeft een eigen kleur. Filmliefhebbers kennen het beeld: het zijn de gangsters die op de affiche van de Tarantino-klassieker Reservoir Dogs staan. Alleen staan ze dit keer op de cover van het tijdschrift The Economist. En erboven staat in grote letters: Banksters. De boodschap is duidelijk: de bankiers zijn de gangsters van deze tijd.

Dat deze boodschap verkondigd wordt door The Economist, de vaandeldrager van de vrije markt en het kapitalisme, is veelzeggend. Het geeft aan hoezeer de banken het verknald hebben. Als er één les te trekken valt uit de crisis van de afgelopen vier jaar is het deze: de banken hadden veel te veel macht, en moeten ingetoomd worden.

Hoe is het zover kunnen komen? Onder andere doordat de kapitalistische regels voor sommigen wel golden, en voor anderen niet. De banken konden hun verliezen op de gemeenschap afwentelen omdat ze, zoals dat heet, te groot zijn om failliet te gaan — too big to fail. Dat heeft de legitimiteit van het kapitalistisch systeem aangetast.

De bankencrisis heeft bovendien geleid tot een sociaal-economische crisis die vele onschuldigen hun werk heeft ontnomen. In Spanje is bijna een kwart van de bevolking werkloos, en er lijkt geen beterschap op komst. Intussen blijven de bankiers ongestraft. Ze gaan zelfs door met het zichzelf toekennen van exorbitante bonussen. Dan ontstaan allerlei gistingsprocessen van kritiek en ontevredenheid.

‘Het was fout om te denken dat het kapitalisme stabiel is', zegt Paul De Grauwe, professor economie aan de London School of Economics. ‘Het financieel kapitalisme is inherent instabiel als het losgelaten wordt, als de staat het niet reguleert. Omdat men dit uit het oog verloor, ontstond er een gebrek aan regelgeving en liep het uit de hand.'

Het is niet zo dat niemand ooit heeft gewaarschuwd tegen de gevaren van deregulatie. De Amerikaanse econoom Hyman Minsky beschreef al in de jaren tachtig –toen de meeste van zijn collega's voluit meegingen in het neoliberale reveil– waarom het financiële kapitalisme inherent instabiel is (zie inzet op pagina58). Maar Minsky preekte in de woestijn. Hij geloofde absoluut niet in grote banken en deregulering, maar de meeste bankiers en politici duidelijk wel.

Die keuze was het gevolg van ideologische overtuigingen, maar vooral van jarenlang lobbyen, van belangen en uiteindelijk van menselijke hebzucht. De lobbying gebeurde door de banken en was erop gericht om de regels en beperkingen die tijdens de Grote Depressie waren opgelegd, af te schaffen.

Simon Johnson, professor financiële economie aan het befaamde Massachusetts Institute of Technology en voormalig hoofdeconoom bij het Internationaal Monetair Fonds (IMF), beschrijft in zijn boek ‘13 Bankers', zeer gedetailleerd hoe Wall Street in de loop van een paar decennia stap voor stap de macht greep en de regels uitholde in de VS. Hoe er een draaideur ontstond tussen de bankwereld en het ministerie van Financiën. Die draaideur zorgde ervoor dat zowel onder de presidenten Reagan, Clinton als George W.Bush zakenbankiers jarenlang minister van Financiën konden worden. Johnson noemt het een verheven vorm van corruptie: omkoping is minder nodig omdat de meeste bestuurders je wereldvisie hebben overgenomen. Vroeger heette het dat ‘wat goed was voor General Motors, ook goed was voor het land'. Nu won de overtuiging veld dat wat goed was voor Wall Street ook goed was voor het land.

De wisselwerking tussen de grote banken en de politiek is nog altijd aanwezig. Bekend is dat zowel de Italiaanse premier Mario Monti als ECB-voorzitter Mario Draghi een verleden bij de Amerikaanse zakenbank Goldman Sachs hebben. Onlangs raakte bekend dat de Europese ombudsman een onderzoek naar Draghi is begonnen omdat de ECB-voorzitter lid is van de Group of Thirty, een exclusieve club waar toplui van de grote banken lid van zijn. Voorzitter is Jacob Frenkel van JPMorgan. ‘De Group of Thirty werkt permanent aan de vele kwesties waar zowel beleidsmakers als praktijkmensen mee worden geconfronteerd', is op de website te lezen.

Ook in België speelt de wisselwerking. De Grauwe: ‘De bankiers werden geen minister van Financiën, maar die invloed was er wel. En hij is er nog steeds. Dat KBC in de crisis anders is aangepakt dan Fortis, dankt het aan de invloed van een aantal rijke families, zeker op Vlaams niveau.'

Geert Noels, directeur van vermogensbeheerder Econopolis, vult aan: ‘Als je het netwerk ziet waarover Goldman Sachs nu beschikt in westerse regeringen, dan weet je dat er weinig maatregelen genomen zullen worden, die Goldman niet kan pruimen. En Goldman is niet de enige.'

Naarmate de banken groeiden, werden ze zo groot dat ze bij een eventueel failliet de hele economie in hun val zouden meeslepen, en dus moest de staat hen wel redden. De impliciete staatsgarantie die deze grote banken genieten, maakt dat ze zich goedkoper kunnen financieren dan kleinere banken. Volgens Simon Johnson betalen grote banken 0,78 procent minder rente dan kleine banken.

De politiek ging helemaal mee in dat proces van schaalvergroting en deregulering, stelt professor Eric De Keuleneer van de Solvay Business School vast. ‘Ik heb geen enkele politicus gekend die er tegenin ging. De banken worden natuurlijk graag groter, dan hebben ze minder concurrenten. En de politici zijn zwak.' De impliciete staatswaarborg en de deregulering die toelieten enorme risico's te nemen, verklaren waarom een jaarlijks rendement van 20procent in de sector niet uitzonderlijk was. Fortis overtrof jarenlang zijn eigen doelstelling om 15procent rendement op het eigen vermogen te halen. Dexia rapporteerde in het eerste kwartaal van 2006 zelfs een rendement op het eigen vermogen van 28procent.


Deze keer was niet anders

Nieuw is de corrumpering van de markt niet. Adam Smith, de grondlegger van de moderne economie, waarschuwde in zijn basiswerk ‘The wealth of nations' uit 1776 al voor de merchants die altijd proberen om de regels naar hun hand te zetten om zo de concurrentie te verminderen en hun winst te vergroten. Smith maakte heel duidelijk dat de markt verdedigen iets heel anders is dan de bedrijven verdedigen.

De Amerikaanse professoren Kenneth Rogoff en Carmen Reinhart wijzen er in hun intussen al klassieke boek ‘This time is different' op dat –net als bij alle voorgaande financiële crisissen– de beleidsmakers en bankiers ook dit keer dachten dat alles anders was, dat er geen sprake was van zeepbellen en gekte. Ze hadden beter moeten weten. Een blik op de evolutie van de huizenprijzen in de VS had hen nochtans moeten overtuigen. Tussen 1996 en 2006 stegen de inflatiegecorrigeerde woningprijzen met 92procent, terwijl ze in de hele eeuw ervoor met 27procent stegen.

De voorbije eeuw wordt gekenmerkt door een grote golfbeweging waarbij zowel de omvang van de financiële sector, de mate van deregulering als de vergoedingen in de sector groot waren tot 1930, en dan door de maatregelen na de Grote Depressie sterk terugliepen, om vanaf de jaren tachtig weer enorm te stijgen. De winsten liepen eveneens op. In 2007 waren de banken in de VS goed voor niet minder dan 40procent van alle bedrijfswinsten.

Deze golfbeweging liep gelijk op met de ontwikkeling van de inkomensongelijkheid. Ook die nam af na de Grote Depressie, en steeg weer vanaf 1980. De Amerikaanse econoom James Galbraith, zoon van de grote Kenneth Galbraith, legt in zijn recente boek ‘Inequality and instability' zelfs een oorzakelijk verband tussen de groei van de financiële sector en inkomensongelijkheid.

Opmerkelijk is dat de financiële sector in de groeilanden veel minder sterk getroffen is door de crisis. Dat komt doordat deze sector daar niet alleen veel kleiner is, maar ook minder vrij. In China, India en Brazilië staat de banksector grotendeels onder staatscontrole. Dat verklaart waarom de opkomende landen hun banken niet moesten redden en waarom de banken er hun kredietverlening gewoon konden aanhouden. Dat is een van de redenen waarom de opkomende landen nog altijd groeien als kool. Het Westen is in zekere zin verdronken in zijn eigen ideologie.


Een lange strijd

Voor zover uit de wildgroei van de financiële sector al lessen getrokken zijn, blijven de bijbehorende maatregelen grotendeels uit. Bijna vier jaar na de val van Lehman Brothers zijn er nog steeds geen drastische maatregelen genomen die een herhaling kunnen voorkomen, zo vinden de meeste observatoren.

Dat er in het zogenaamde Bazelcomité voor Banktoezicht internationaal werd afgesproken dat banken vanaf 2019 meer kapitaalreserves moeten aanhouden (de zogenaamde BazelIII-normen), waardoor ze meer tegen schokken bestand zijn, is positief. Maar de meeste waarnemers vinden dat het niet ver genoeg gaat.

De Grauwe is pessimistisch: ‘Negen procent reserve is te weinig. De banken gaan weer hetzelfde doen. Ze zijn trouwens al bezig. De politiek volgt de bankiers omdat ze in hetzelfde wereldje leven. Bovendien is het een technische materie. De banken bombarderen hen met studies dat regels slecht zijn voor de groei. Op den duur ga je daar zelf in geloven.'

De meeste waarnemers zijn het wel eens over iets veel fundamentelers: als de banken te groot zijn om failliet te kunnen gaan, moeten ze kleiner worden gemaakt. Gedeeltelijk gebeurt dat ook: de Europese Commissie heeft banken die door de staat gered zijn, verplicht om radicaal af te slanken. Zo moet de eerlijke concurrentie gegarandeerd worden. Banken als KBC en Dexia moesten op die manier tal van binnen- en buitenlandse filialen verkopen. Maar de keerzijde daarvan is dat sommige grote banken nog groter zijn geworden, omdat ze de zieke broertjes of hun filialen hebben opgeslokt. Dat geld bijvoorbeeld voor BNP Paribas, dat Fortis overnam.

Een manier om de banken te verkleinen die zowel De Keuleneer, De Grauwe als Noels bepleiten, is de splitsing van het zakenbankgedeelte –waar de meeste risico's worden genomen– en de gewone depositobank. Die splitsing zou ervoor zorgen dat de impliciete staatswaarborg alleen voor de onmisbare, meer publieke functies van de banken (betalingsverkeer, sparen en krediet) geldt, en niet voor het speculatieve gedeelte. Als het zakenbankdeel ten onder gaat, wordt de gewone spaarder dan niet langer meegezogen.

Toch is er nog geen enkel land dat zo'n splitsing verplicht heeft gemaakt. Wel werden er voorstellen gedaan om het consumentenbankieren los te koppelen van het casinobankieren. ‘De Amerikanen hebben met de Volcker-regel op zijn minst de suggestie gewekt dat de banken niet langer voor eigen rekening kunnen handelen. In Groot-Brittannië heeft de Vickerscommissie gepleit voor een scheiding van het casinobankieren en de depositobanken. Maar in Europa is dat gewoon onbespreekbaar en dat heeft te maken met de grote invloed van de topbankiers op de Duitse en Franse leiders', zegt Philippe Lamberts, die voor Ecolo in de commissie Economie en Financiën van het Europees Parlement zetelt.

Een scheiding tussen de zakelijke tak en het depositodeel van de banken werd ook in de Dexia-commissie besproken. Maar de Nationale Bank van België stelde onlangs in een rapport vast dat het splitsen van banken in België moeilijk haalbaar is, onder meer omdat het Belgische bankenlandschap zeer internationaal is en er via buitenlandse filialen achterpoortjes kunnen worden gecreëerd. Een Europese regel zou hoe dan ook wenselijker zijn. Pas in januari heeft de Europese Commissie de Fin Erkki Liikanen opdracht gegeven om te onderzoeken of een ‘firewall' tussen het consumentenbankieren en het speculatieve bankieren haalbaar zou zijn.

Maar Lamberts stelt vast dat het Europese vasteland eigenlijk het minst van al geneigd lijkt om die stap te zetten. Hij ondervindt in het parlement van dichtbij de macht van de banklobby. ‘De kern van het probleem is dat topbankiers als Josef Ackermann van Deutsche Bank en Baudouin Prot van BNP Paribas rechtstreeks toegang hadden tot hun regeringsleiders. Telkens als we iets voorstellen, eisen de bankiers een evaluatie van de impact van onze maatregelen. Onlangs vroegen ze zelfs een studie van de cumulatieve impact van de verschillende maatregelen: mocht je daarop ingaan, dan ben je tien jaar bezig. Dat is precies wat ze willen.'

‘Als we BazelIII willen opleggen, komen de banken ons zeggen dat we hen het leven moeilijker maken. En dat het slecht is voor de economie. Maar ik vraag hen dan: wie zijn jullie om te spreken over schade voor de economie? Trouwens, de Bank van Breda en Triodos, die louter aan de reële economie lenen en zich niet bezig houden met gokken op de markten, hebben het daar niet moeilijk mee: zij halen die 9%-norm nu al. Dan weet je dat het kan.'

De grote Franse historicus Fernand Braudel maakte in zijn grote trilogie over het kapitalisme een onderscheid tussen kapitalisme en markteconomie. In een markteconomie moeten vele producenten met elkaar wedijveren waardoor ze goede producten moeten leveren tegen een lage prijs, en waardoor de markt de samenleving dient. Kapitalisme ontstaat als sommige bedrijven zo groot worden dat ze de regels van het spel mee kunnen bepalen en zo overdadige winsten binnen halen. Zo bekeken bedreigt het financiële kapitalisme de markteconomie.


DS, 11-08-2012 (John Vandaele, Ruben Mooijman)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB