Als de euro valt, dan valt Europa

Bart Sturtewagen


In een maatschappelijke of politieke discussie naar de jaren dertig verwijzen wordt tegenwoordig beschouwd als een zwaktebod. Wie op die manier een debat over nationalisme, xenofobie, homohaat of gehandicaptenzorg wil beslechten, toont vooral aan dat hij of zij niet over echte argumenten beschikt. De tegenpartij voelt zich, in hoge mate terecht, onheus bejegend en karikaturaal weggezet.


Het spookbeeld van de periode net voor de Tweede Wereldoorlog oproepen wordt ook in economische discussies zelden ernstig genomen, zij het om een ietwat andere reden. Wie parallellen trekt tussen actuele gebeurtenissen en wat er zich voordeed na de Grote Krach van oktober 1929, wordt beschouwd als een doemdenker buiten categorie, een Doctor Doom, een Cassandra. De reden voor die instinctieve afkeer tegen elke vergelijking met de Grote Depressie is dat wie ze oproept, impliciet een paradigma aanvalt.

Dat paradigma is dat we perfect menen te weten wat er na 1929 allemaal aan dramatische beleidsfouten en politieke blunders is begaan. De overtuiging die we daaraan decennialang hebben overgehouden, is dat zoveel onkunde en kortzichtigheid niet meer kon voorkomen. Niet alleen zijn we geleerd door de geschiedenis, we zijn intussen omringd met geleerden die de economische wetenschap tot grote hoogte hebben gestuwd. Daarom zijn alle catastrofevoorspellingen van de jongste twintig jaar, beginnend met de beurskrach van oktober 1987 via de dotcomzeepbel van de millenniumwisseling en de bankencrisis van 2008 tot de landencrisis van dit moment, telkens ontmaskerd als sensatiezoekerij van onbevoegden. Gazettenpraat.

We wisten toch precies waarom een periodieke inzinking van de aandelenkoersen na een periode van overdrijving in de jaren twintig was ontaard in een waardevernietiging zonder voorgaande, eerst door massale faillissementen en werkloosheid, daarna door een oorlog van ongeziene afmetingen? Dat was omdat de geldkraan, bij het eerste onheil, dicht was gedraaid. En omdat vervolgens iedereen zijn grenzen was beginnen te sluiten om, via protectionisme, zoveel mogelijk voor zichzelf te redden ten koste van anderen. Die mismeestering van de toenmalige globalisering van de economie had de ramp veroorzaakt. Door later, telkens als crisissen in de financiële sfeer dreigden over te slaan naar de reële economie, massaal geld in het systeem te pompen, of zoals de jongste jaren, het gewoon bij te drukken, werden ontsporingen, soms op het nippertje, vermeden. Zo dachten we.


Rattenvangers

De waarheid is dat de mensheid nooit bijleert. Van de tulpenbollenrage in de zeventiende eeuw tot de huidige goudkoorts, telkens speelt hetzelfde mechanisme. Telkens is achteraf zonneklaar dat er zich een zeepbel had gevormd, een onhoudbaar piramidespel. Maar vóór de klap blijken we, met al onze historische kennis en al onze financiële ervaring, niet in staat te zijn dat verschijnsel te herkennen, of althans er tijdig de juiste maatregelen tegen te nemen. Die vaststelling alleen al zou tot meer bescheidenheid moeten aanzetten.

Nog zorgwekkender is dat er geen nieuw paradigma ontstaat over hoe we het soort megacrisis dat we nu beleven, onder controle moeten houden. In plaats daarvan is er een scholenstrijd. Het ene kamp vindt dat we schulden niet met schulden kunnen bekampen en dus hardhandig de tering naar de nering moeten zetten. Het andere kamp vindt dat we dan de fouten van het verleden herhalen en zweert dus bij een volgehouden politiek van goedkoop geld dat de groei aanzwengelt, waardoor het gewicht van de aangegane schulden draaglijk wordt. Beide kampen beschouwen de overzijde als idioten of gevaarlijke avonturiers. Ziedaar het intellectuele niveau.

Het echte gevaar komt uit politieke hoek. Op die verwarring onder financiële beleidsmakers en hun aanhangers en tegenstanders ent zich een diepe malaise in de publieke opinies. Zonder de finesses van de financiële mallemolen te begrijpen, voelen de bevolkingen aan dat we op een fundamenteel keerpunt staan.

In onze levensdagen is de kans nooit zo groot geweest dat het echt fout gaat. Mensen voelen aan dat er iets ongerijmds is aan de opgebouwde welvaart en dat de grondvesten ervan niet gegarandeerd zijn. We leven op krediet. En we hebben zo veel te verliezen. Zo veel waar we zo zeker van waren, dat we dachten dat we er recht op hadden.

De breed uitgedijde middenklasse in de rijke westerse wereld vreest voor haar welstand. De gedachte dat deflatie, bijvoorbeeld door een instorting van de vastgoedmarkt, of inflatie die ons spaargeld waardeloos maakt, onze financiële zekerheden afneemt, waart als een spook rond. Ze leidt tot groeiende angst en frustratie. Iemand moet dat onheil voorkomen, of anders er de schuld voor dragen.

Valt die middenklasse nog te redden van een pijnlijke verarming? Het antwoord daarop is naar alle waarschijnlijkheid nee. Daar ligt de akelige parallel - ja, ik doe het toch - met de jaren dertig. Een middenklasse die zich bedrogen voelt, is vatbaar voor rattenvangers.


Leerling-tovenaars

Als we bij een brand ordelijk en rustig een voor een het pand verlaten, heeft niemand wat te vrezen. Maar zo gaat het in de echte wereld niet. Iedereen wil tegelijk door dezelfde deur, de flessenhals raakt verstopt en de laatsten (de traagsten of de zwaksten) blijven in de brand.

Als op dit precaire ogenblik iedereen - internationale en nationale overheden, centrale en commerciële banken, bedrijven, consumenten - volgens een collectieve logica handelde, dan zouden we, met wat pijn en moeite, ook deze crisis te boven komen. Maar dat is wel de enige manier waarop het kan lukken. Verglijdt het financiële systeem dat ons allen aan elkaar verbindt in chaos, dan wordt de kostprijs onoverzienbaar.

Het grootste risico op dat soort vernietigende chaos ligt vandaag bij de euro. De euro is de grootste triomf van de rede op de emotie in de menselijke geschiedenis. Landen die op zulke schaal vrijwillig hun lot aan elkaar verbinden en elkaar vertrouwen schenken bij het gezamenlijke beheer van die solidariteit, het is nooit eerder vertoond. Dat betekent ook dat het mislukken van dit experiment een onmetelijk psychologisch effect zou hebben. Er zijn politieke en economische leerling-tovenaars die beweren dat bijvoorbeeld een exit van Griekenland uit de muntunie of een opdeling in twee eurozones, een sterke en een zwakke, technisch haalbaar is. En wat dan nog?

Het gaat niet over de nieuwe evenwichtsniveaus van de dan ontstane munten. Het gaat ook niet over de praktische kwestie van hoe snel je nieuwe biljetten in omloop kunt brengen. Als de euro valt, dan valt Europa. En als Europa valt, dan hebben de verbrokkeling en het egoïsme het gehaald op het collectieve, op de solidariteit. In plaats van een 'ever closer union' is Europa dan, eens te meer, het slagveld van de geschiedenis geworden.

Als grote rijken ten onder gaan, dan is het in de klassieke opvatting omdat ze de tegenstellingen tussen groepen die tegen hun wil samen worden gehouden, niet kunnen beheren. Maar Europa is een vrijwillige, geen gedwongen vereniging van lotsverbondenen. Als dat cement van samenhorigheid verkruimelt, wat houden we dan nog over?


Besmet

De grote ontnuchtering is dat ook de Europese muntunie een piramidespel is gebleken. Elk systeem wordt kwetsbaar als free riders een te grote ruimte krijgen. Dat geldt voor systemen van sociale zekerheid, voor autoverzekeringen, voor federale staten als België en dus ook voor de eurozone. Solidariteit verliest haar legitimiteit als er op te grote schaal en steeds door dezelfden van geprofiteerd wordt. Of als degenen die zich de eeuwige betaalmeester voelen, te sterk de indruk krijgen dat dat het geval is.

Het effect van de oprichting van de muntunie was destijds zo krachtig dat beleggers geen verschil meer zagen tussen sterke en zwakkere partners binnen de eurozone. Jarenlang eisten beleggers bijna geen hogere vergoeding voor leningen aan Portugal of Griekenland dan aan Duitsland. Zo sterk was het vermoeden van interne cohesie en solidariteit dat speculanten daar geen brood in zagen.

Het piramidespel, dat zich onder meer uitte in vastgoedzeepbellen in Spanje en Ierland, kwam op gang toen de zwakkeren ook zelf geloofden dat ze even sterk waren als de sterksten en hun levensstijl daaraan aanpasten. Nu dat geloof op drijfzand gebouwd bleek, zijn het die sterksten die moeten bijspringen.

Nationale reflexen zijn, ondanks meer dan een halve eeuw Europese eenmaking, altijd sterk gebleven. Ook het onbehagen tegenover een Europese moloch zonder afdoende democratische aansprakelijkheid was een constante. Maar de weerzin en de bitterheid tussen lidstaten onderling is onheilspellend en nieuw. Tot dusver zijn de Europese elites nog niet over de fatale grens gegaan die de Europese constructie bedreigt. Maar sommigen komen er met de dag dichterbij. Het vertrouwen in een gezamenlijke Europese toekomst is in vele lidstaten ernstig aangetast.

De voedingsbodem voor een 'ieder voor zich'-populisme is sinds de Tweede Wereldoorlog niet meer zo groot geweest. Het kenmerk ervan is dat het de oorzaak van problemen én de verantwoordelijkheid voor de oplossing bij anderen legt. Op die golf surfen is voor politici verleidelijk, ook al weten ze dat daar de oplossing niet ligt. Als ze er geen afdoend antwoord op vinden, zijn ze immers politiek dood. Maar de dappere boodschap die ze moeten brengen, slaat niet aan, want ze is gebaseerd op het besmette begrip solidariteit. Hoewel dat eigenlijk maar een ander woord is voor welbegrepen eigenbelang.

De juiste policy mix vinden tussen soepel monetair beleid, strakke budgettaire orthodoxie en meer en/of langer werken, zal al moeilijk genoeg zijn. Maar de politieke steun behouden voor een begeleide, relatieve verarming van een brede bevolkingslaag die dacht de schaapjes op het droge te hebben, dat is in de huidige kakofonie haast ondenkbaar. Het zal alle intelligentie en beheersing vereisen die er in politiek Europa voorhanden is. En daarbovenop die meest schaarse van alle politieke kwaliteiten: leiderschap.


DS, 10-09-2011 (Bart Sturtewagen)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB