Waarom alle boeken op elkaar lijken


De internationalisering van de literatuur is een kwalijke zaak, vindt de Britse schrijver en vertaler Tim Parks. Op het vierdaagse Writers Unlimited-Winternachten Festival in Den Haag deed hij gisteravond in zijn Winternachtenlezing 2011 een oproep tot zijn collega's en zijn lezers.


Een schrijver is tegenwoordig pas beroemd wanneer hij ook internationaal beroemd is en hij wordt pas erkend wanneer hij overal erkend wordt. De erkenning in eigen land wordt zelfs aanmerkelijk groter wanneer hij ook in het buitenland erkend wordt.

Dit lijkt het juiste moment om iets te zeggen over de toenemende internationalisering van de literatuur. Omdat het proces invloed heeft op iedereen die schrijft, en vooral op wat iedereen leest; en omdat deze ontwikkelingen in een klein taalgebied duidelijk gevoeld zullen worden.

Daarbij wil ik twee onderwerpen aanstippen: het ene - vertalingen - is onderbelicht in de pers, het andere - internationale literaire prijzen - krijgt te veel publiciteit. Het verschil in aandacht voor deze twee zaken maakt veel duidelijk.


Onzichtbare vertalers

Want vergeet niet: als u Milan Kundera in het Engels leest, leest u in feite een tekst die samengesteld is door Michael Henry Heim. Als u Orhan Pamuk in het Engels leest, zijn de woorden die aan de bladzijden zijn toevertrouwd van Maureen Freely. En wanneer u zich verwondert over Calasso's The marriage of Cadmus and Harmony, over de Engelse editie van dit boek, die het meest verkocht wordt… Wel, dat ben ik.

Waarom worden vertalers veeleer onzichtbaarder dan zichtbaarder? Waarom is het tegenwoordig voor een erkend schrijver bijna beneden zijn waardigheid om te vertalen, terwijl recensies schrijven niet beneden zijn waardigheid is? Ik wil niet klagen - laat dat duidelijk zijn - en ook geen dingen veranderen. Wat ik aan u wil voorleggen, is: welke tijdgeest zit hierachter?

Omgekeerd: waarom besteden we zoveel aandacht aan de grondig bediscussieerde beslissingen van een comité van oude Zweedse professoren dat een keuze maakt uit honderden zo niet duizenden mogelijke kandidaten, wier werk hoofdzakelijk in vertaling gelezen is, en dat naar verluidt slechts een beperkte kennis heeft van de cultuur waaraan het geschrevene is ontsproten? Zou het enig verschil maken als het Japanse professoren waren? Of als de jury op dezelfde manier was samengesteld als de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties?

We weten dat prijzen grotendeels een loterij zijn en internationale prijzen al helemaal. Toch blijven we er waarde aan hechten. Hoe groter en onwaarschijnlijker de prijs, hoe meer waarde we eraan hechten. We discussiëren over de keuze voorafgaand aan de bekendmaking. We vragen ons af of ze hem aan iemand zullen geven die voor hen al postuum is, zoals Harold Pinter. Of aan iemand van wie je dacht dat hij hem al had, zoals Vargas Llosa. Of dat hij uitgereikt wordt uit politieke overwegingen. Aan Dario Fo, of Elfriede Jelinek. We weten dat het allemaal flauwekul is, maar we hechten er waarde aan. Een Nobel is een Nobel is een Nobel. Een winnaar heeft altijd gelijk.

Wat ons zo aanspreekt, is dat iemand ultieme internationale erkenning krijgt. Tegelijkertijd wordt de mondiale ruimte afgekondigd en iemand tot koning ervan gekroond. Van het ene op het andere moment, zoals wanneer de paus iemand heilig verklaart, wordt de status van de uitverkoren schrijver getransformeerd, en zijn werk van hedendaagse naar klassieke literatuur omgezet. En met precies dezelfde logica en hetzelfde gezag als de paus die met zijn kardinalen besluit wie bij God in de hemel mag komen; dat wil zeggen, zonder enige logica, zonder enig gezag. Toch hunkeren we naar dergelijke transformaties. Door er aandacht aan te schenken, legitimeren we onze eigen ambities.

Hier staat tegenover dat de gedachte dat een boek dat we gelezen hebben door tussenkomst van een vertaler tot stand is gekomen, de theorie ondermijnt van de ultieme prestatie van dit Nobel individu, maar vooral de theorie dat hij overal ter wereld gelijk is, echt authentiek. De lezer wil het gevoel hebben rechtstreeks met de grootheid verbonden te zijn. Hij wil niets van vertalers weten.


De literaire ratrace

De snelheid van de internationalisering is verbazingwekkend. Toen ik op het einde van de jaren zeventig begon met schrijven, dacht men nog dat een boek alleen een nationaal lezerspubliek hoefde te bereiken. Als een boek goed ontvangen werd, zou het misschien ook in andere landen een uitgever kunnen vinden. Boek voor boek. Mettertijd. Tegenwoordig kan een eerste concept, een eerste hoofdstuk van Jonathan Franzen wereldwijd naar een reeks uitgevers ge-e-maildworden. Het boek kan worden vertaald terwijl er nog aan geschreven wordt en daarna tegelijkertijd in even zoveel landen uitgegeven worden, ondersteund door een internationale reclamecampagne die te vergelijken is met die voor het lanceren van nieuwe elektronische gadgets.

En als Franzen desondanks in een traditionele stijl blijft schrijven en zich grotendeels tot een Amerikaans lezerspubliek richt, waarbij hij elk aspect van het Amerikaanse leven nauwkeurig en in detail beschrijft, gebeurt dat alleen omdat de aandacht van de wereld heel erg op Amerika is gericht. Ik heb in Milaan aan de universiteit een onderzoek geleid, waarbij we de artikelen in grote kranten die gewijd waren aan Italiaanse schrijvers, Amerikaanse schrijvers en schrijvers uit andere landen met elkaar hebben vergeleken. Amerika krijgt daarin onevenredig veel ruimte toebedeeld. De Amerikaan hoeft, meer nog dan de Engelsman, de Fransman of de Duitser, niets te doen om aanspraak te maken op internationale aandacht. Het tegenovergestelde geldt voor schrijvers uit Servië, de Tsjechische Republiek en zelfs Nederland. Daar moet de inhoud aangepast worden en met de inhoud ook de stijl als er een mondiaal lezerspubliek bereikt moet worden. We starten niet allemaal vanuit dezelfde positie in de literaire ratrace.

Dus welke literatuur kan een internationaal lezerspubliek bereiken en een ondertussen geïndustrialiseerd vertaalproces overleven dat weinig aandacht besteedt aan zaken als affiniteit tussen vertaler en tekst? Enerzijds wordt de huidige internationale ruimte gecreëerd door rivaliteit tussen een steeds groter wordend aantal landen dat literair aanzien nastreeft en hun dichters en schrijvers internationaal wil promoten met behulp van overheidsinstituten. Hier wordt literatuur opgevat als de uitdrukking van de aard van een volk - men denke hierbij aan de magisch realistische romans uit Zuid-Amerika, of een boek als Midnight's children - maar deze boeken worden pas echt heilig wanneer ze wereldwijd vertaald zijn of paradoxaal genoeg, in het geval van Rushdie, in het Engels geschreven zijn. Deze literatuur is niet gericht tot de mensen wier volksaard er zogenaamd in wordt uitgedrukt en opgehemeld.

Anderzijds wordt deze internationale ruimte gecreëerd door schrijvers die van de beperkingen van een nationale literatuur af willen en een geëmancipeerde literaire omgeving nastreven waar de tekst weer 'zuiver' kan zijn, die de mythische carrières van schrijvers als Kafka of Beckett willen overdoen, maar nu in het besef te oogsten wat men gezaaid heeft: roem in termen van internationale erkenning. Dit is geen literatuur die de geest van een volk belichaamt, maar een die zich richt op de existentialist. Beckett spreekt van eenieder, niet van een Ier; en existentialisme is per definitie een vorm van internationalisering.

Kunnen deze twee tendenzen gekoppeld worden en zo bereikbaar worden voor een wereldwijd lezerspubliek, zonder onoverkomelijke vertaalproblemen?

Stelt u zich voor: een schrijver die sterk geïdentificeerd wordt met een bepaald land, juist omdat hij in conflict is met het onderdrukkende gezag van dat land, schrijft een kleurrijk, onrealistisch verhaal over het leven aldaar. Het uitdagend afwijkende taalgebruik van het vroege modernisme, waarin algemeen aanvaarde waarden agressief worden ondermijnd, dat moeilijk te vertalen is, wordt vervangen door de lingua franca van literaire speciale effecten: intellectuele stijlfiguren en overdreven uitgewerkte metaforen, een zich op de voorgrond dringende 'literairheid', aan dromen gerelateerde fantasie- en fabelelementen, het verplaatsen van het verhaal naar een dreigende toekomst of een mysterieus verleden, al deze dingen stellen de nu veeleer magische dan realistische nationale schrijver in staat om internationaal bereikbaar te worden.

Bovendien wordt alles waarvoor specifieke culturele kennis nodig is om begrepen te worden, vermeden of weggeleid van het zwaartepunt van het boek. Dat sprankje sociaal inzicht dat de taal van Jane Austen of Barbara Pym zo verlevendigt, of in Italië die van Moravia of Natalia Ginzburg, is verdwenen.

Ik laat het aan u over te bedenken welke schrijvers en romans in dit plaatje passen.


Buitenlands correspondent

Vorig jaar heeft Dalkey Press Best European fiction 2010 uitgegeven, een bloemlezing van korte verhalen. De vijfendertig verhalen zijn gerangschikt naar land van herkomst. Sommige landen hebben twee verhalen omdat er twee talen gesproken worden of twee bevolkingsgroepen zijn, waardoor het lijkt alsof er een nauwkeurige verdeling is gemaakt. Tot je opvalt wie er ontbreken. Griekenland is er niet bij. De Tsjechische Republiek zit er niet bij. Maar bovenal: Duitsland ontbreekt. Hoe kan dat? En, tussen haakjes, hoe komt het dat de Duitse literatuur het zo moeilijk lijkt te hebben zich op het wereldtoneel te manifesteren, terwijl Duitsland een van de weinige landen is waar boeken echt serieus worden genomen?

Zadie Smith benadrukt in het voorwoord op de herkenbare Europese sfeer van de verhalen. 'Als de titel van dit boek vervangen zou worden door de titel van een bloemlezing van Amerikaanse korte verhalen', zegt ze, 'dan zou toch écht alleen een domoor ze niet meer uit elkaar kunnen houden.' Nou, ik denk toch écht van niet. Oppervlakkige kenmerken als namen en plaatsen buiten beschouwing gelaten, heb je het gevoel dat veel van deze verhalen in Amerika geschreven hadden kunnen zijn, of zelfs in Azië. Of de stem nu uit Letland of Litouwen komt, uit Bosnië of Macedonië, de toon is verrassend vertrouwd en aangenaam eender van opvatting als die van schrijvers elders ter wereld.

Elke schrijver richt zich zelfverzekerd en meer als een buitenlandse correspondent dan als een buitenlander tot een internationaal, progressief lezerspubliek, tot ons, waarbij de lokale onverdraagzaamheid en hypocrisie het moeten ontgelden.

Een redacteur van mijn Nederlandse uitgeverij vertelde me dat als ze de buitenlandse rechten van een Nederlandse roman wil verkopen, het verhaal moet passen in het beeld dat men wereldwijd van Nederland heeft. Mijn Italiaanse redacteur vertelde me dat een Italiaanse schrijver die in het buitenland uitgegeven wil worden, de corruptie in zijn land moet veroordelen of die milde intellectualiteit moet tentoonspreiden, ontdaan van cultuurspecifieke elementen, die we kennen van Calvino, Eco en Calasso. Wat de Duitse schrijver moet doen, is al helemaal niet duidelijk. Een bevriende Chinese schrijfster, Xiaolu Guo, vertelde me dat ze in het Engels is gaan schrijven om haar werk gemakkelijker in het buitenland te verkopen, maar hoewel ze al enige jaren in Londen woont, willen uitgevers alleen dat publiceren wat ze over China schrijft.

We komen dan bij deze paradox. Hoezeer je je individualiteit, je onafhankelijkheid van je eigen cultuur ook koestert, toch kun je er maar beter voor zorgen dat je een interessant nationaal product te verkopen hebt op de internationale markt: Scandinavische melancholie, Ierse burleske, de Zuid-Amerikaanse volkstraditie. Of beter nog: gewoon wat politieke onderdrukking, in welke vorm dan ook.

Het proces van internationalisering van de literatuur werkt niet bevrijdend, maar versterkt veeleer de stereotypen, omdat we de talrijke landen die onze aandacht vragen, maar snel van een etiketje voorzien om ze een plek in ons hoofd te kunnen geven. Het vervlakken en standaardiseren dat bij vertalen onvermijdelijk is, versterkt dit proces.


Onafhankelijkheid

Ik roep mijn collega-schrijvers op zich bewust te worden van deze ontwikkelingen. Niet om ze te exploiteren, maar juist om te voorkomen dat we, aangespoord door nieuwe marktontwikkelingen, steeds weer dezelfde saaie, geweldige roman, of geweldig saaie roman schrijven: 'Het Esperanto van de internationale literaire fictie', zoals Adam Shatz het noemde in een recensie van Orhan Pamuk in The London Review of Books. Om ons daarvan bewust te worden zullen we onafhankelijkheid moeten nastreven. Geen onafhankelijkheid van het nationale toneel om op het internationale toneel op het publiek te kunnen spelen, maar onafhankelijkheid van elke obsessie met beroemdheid. Kortom, een beetje onafhankelijkheid van de groteske ambities die ons ertoe gedreven hebben deze onwerkelijke wereld van de mondiale literatuur te creëren, in de hoop ooit een keer in oktober als held ervan te worden uitgeroepen.

www.writersunlimited.nl


DS, 21-01-2011

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB