Beste lezer, wees veeleisend voor deze krant


De journalistiek stinkt als een vis aan de kop, maakte Geert Buelens ons duidelijk in zijn druk becommentarieerde kerstessay een jaar geleden. Maar zie, 2010 bracht overtuigende signalen dat de doemdenkers u, de lezer, en ons, de krantenmakers, hebben onderschat. KAREL VERHOEVEN, die in september co-hoofdredacteur van ‘De Standaard' werd, hekelt het paternalisme van veel mediakritiek. Hij treft in de lezers bondgenoten voor betere journalistiek.


Het gaat goed met deze krant. Ik schrijf die zin zonder aarzeling, en ik hou geen slag om de arm. De Standaard groeide het voorbije jaar sterk. Dat is niet te danken aan hogere marketingbudgetten en meer gratis dvd's die we bij de krant hebben weggegeven. We denken op de redactie dat het wellicht te maken heeft met de kwaliteit van de kranten die we maken.

Is dat arrogant? Het voorbije jaar leek het er vaker op dat we ons als medium vooral hoorden te verontschuldigen. Nog maar twaalf maanden geleden zaten we in een crisis zonder voorgaande. Overal ter wereld deden kranten de deuren dicht en werden redacties gedecimeerd. Adverteerders keerden de krant de rug toe, lezers vonden elders goedkoper en sneller hun gading. Papier was out, en het internet bleef gratis. De krant als medium was goed op weg om irrelevant te worden.

De krant had dat meer dan een beetje aan zichzelf te danken, sneerden mediacritici, omdat krantenjournalistiek stinkt aan de kop. Herinner u de illustraties bij het kersessay dat Geert Buelens vorig jaar in De Standaard schreef. Een rottende vis in krantenpapier. Buelens wierp ons de grijnsjournalistiek in het gezicht. De krant zakelijk en objectief? Helemaal niet, journalisten scoren zo graag gratuit op de kap van anderen. Hij wreef ons commercialisering aan die de wereld platter en enger maakt. Internationaal nieuws moet wijken voor faits divers, zelfgemaakt duur nieuws wijkt voor makkelijke berichtjes die van pers- en pr-bureaus komen. Daarbovenop verweet hij ons een media-omertà. Altijd staan kranten paraat om anderen door de mangel te halen, maar ze zijn panisch voor zelfkritiek en ze zwijgen mediacritici dood.

En zo verliezen kranten hun legitimiteit: ze hebben hun democratische informatieopdracht verkwanseld voor het winstbejag van de markt, en nu laat ook die markt hen in de steek. Blijft over: een machine die gebakken lucht produceert (zoals Nick Davies, de onderzoeksjournalist van The Guardian zijn boek over de aftakeling van de journalistiek noemt).


Gezelligheid

Het beklemmende in onze mediamaatschappij is dat ‘de media' zich almaar eensgezinder lijken te gedragen. We weven onze eigen cocon. ‘Ach, de media gaan over de media', zuchtte schilder Luc Tuymans toen hij drie jaar geleden op De Standaard hoofdredacteur voor één dag was. Zijn boutade is vast jargon geworden op onze redactie, een waarschuwing wanneer te grote opwinding dreigt over een mediastorm.

Geen enkele redactie wil immers naast de hype van de dag lopen. Het resultaat is een uniforme mediagezelligheid, wij allemaal in de ban van Music for Life. Prangende journalistiek levert dat glazen huis niet op, maar zowel u als ik wil er graag over lezen. We kunnen er dan over meepraten. Is dat erg? Zoiets maakt toch vanzelfsprekend deel uit van onze opdracht als krant? Maar in hun recente pamflet Aanslag op de vrijheid hekelen Ilija Trojanow en Juli Zeh die ‘verbluffende eenstemmigheid' van de media-industrie. ‘Nieuws' is waar iedereen het over heeft, en iedereen heeft het erover omdat het tot ‘nieuws' verheven is. Intussen blijven echt belangrijke kwesties onbesproken.

Dus welja, mensen als Luc Huyse en Geert Buelens hebben een punt, ‘de media' mogen zich over een en ander fundamentele vragen stellen. Hun scherpe stukken hadden impact. Bij de koffiemachine en in een seminarie is op de redactie gediscussieerd over hun kritiek. De Standaard heeft daarop een ombudsman aangesteld. De mediakritiek is een toetssteen geworden in de dagelijkse praktijk op de redactie.

Nochtans geloven Buelens en Huyse niet dat de media zichzelf kunnen corrigeren. De huidige media-industrie is verdoemd, en wel hierom: ‘Waar de markt de dominante speler is, werkt zelfregulering niet of nauwelijks', doceert Luc Huyse. ‘Geen enkel mediabedrijf geneest zichzelf.' Dat is een confronterende boodschap als je hoofdredacteur wordt van een toonaangevende krant.

Want we zijn bij de kern van alle kwaad: de markt. ‘De markt' en ‘de media', twee totalitaire systemen, treffen elkaar in ‘de commerciële media'. Wij bedienen de lezer op zijn domste impulsen, spreken hem aan op zijn driften en reduceren hem tot een willoze nieuwsconsument. In deze dramatische toestand deed Luc Huyse (alweer in de krant, welke omertà?) een oproep: ‘Mediagebruikers, verenigt u!' (DS 12 januari) Waarmee Huyse bedoelde: mediagebruikers, blijf niet langer consument, maar word weer burger.


Betalen

Een jaar verder, en heeft u al een anti-mediabetoging gezien? Bij mijn weten is er zelfs geen Facebook-groep opgericht. Die hype kwam pas later op het jaar volop in zwang, vraag het maar aan Jef Vermassen. Misschien is dat onze schuld, wij hadden tot zoiets kunnen oproepen – wat de media niet haalt, bestaat niet meer.

2010 bracht hoopgevende signalen dat de doemdenkers u, de lezer, en ons, de krantenmakers, hebben onderschat. Drie heel andere woorden beheersen dezer dagen het mediadebat. Onderzoeksjournalistiek. Betaalmuur. iPad. Ze typeren wat je met enige grootspraak de renaissance van de media in 2010 kan noemen. Niet alle lezers willen kennelijk gesust worden in het lauwe mediabad. Zij voelen zich lezer én burger én nieuwsconsument. Ze willen betalen voor journalistiek die hen informeert.

Vooral de iPad leidt in mediahuizen wereldwijd tot opwinding. Dankzij de iPad hopen uitgevers te kunnen rechtzetten wat ze met het internet fout gedaan hebben. Ze gaven hun nieuws gratis weg, en maakten het daardoor waardeloos. Dankzij de app's kunnen ze de lezer er weer aan gewoon maken dat nieuws een prijs heeft.

Maar de lezer vraagt wat in ruil. De iPad dwingt de krantenuitgevers en -redacties tot betere journalistiek. Op hetzelfde toestel waarop de lezer de digitale krant leest, kan hij ook grasduinen in allerlei nieuwssites, en hij kan ermee ronddobberen op de golven van de blogosfeer, Twitter, Facebook, van de ene mening naar het andere gerucht. Het internet is gratis. De iPad-krant zal geld kosten. De lezer zal zijn creditkaart niet bovenhalen voor dezelfde leukigheden over Britney Spears, dezelfde newsfeeds van persagentschappen over besneeuwde wegen, woningbranden of hervatte regeringsonderhandelingen. In de termen van de markt: de lezer is alleen bereid te betalen voor wat schaars is. In de intelligentere nieuwsbusiness is dat uniek nieuws, bovengespit door reporters die daartoe speciale opdrachten krijgen. Uitstekende fotografie, een lucide inzichtstuk, een aangrijpende reportage, een heldere infografiek. Betere journalistiek, met andere woorden, die de lezer plezier verschaft, voorsprong en inzicht geeft, hem kritisch maakt, aangrijpt, ergert, enthousiasmeert, verontwaardigt.


Voyeur

U mag denken dat de lezer in staat is om zelf te oordelen over wat hij betere journalistiek vindt. Maar mediacritici weten beter. ‘Ook de Vlaamse media spelen te systematisch in op wat mensen willen, eerder dan op wat ze nodig hebben', poneerde Geert Buelens vorig jaar. De mens blijft een driftzieke voyeur, de media zijn pooier. Luttele dagen na Buelens' kerstessay vermoordde Ronald Janssen twee jonge mensen in Loksbergen. De media gingen (naar de smaak van critici) in overdrive, met te veel krantenpagina's en helikopterbeelden van de tuin van Ronald Janssen. Buelens ontwaarde een economisch patroon: ‘zodra één medium om commerciële redenen de lat verlaagt, verlagen de concurrenten die lat simpelweg mee. En aangezien de concurrentiestrijd in Vlaanderen in deze barre economische tijden ongekend groot is, lijkt niemand nog aan de druk te kunnen weerstaan.' (DS 9 januari) Hetzelfde gebeurde bij de assisenzaak over de parachutemoord. ‘Vlaamse kwaliteitskranten zitten op een glijbaan', waarschuwde Karin Raeymaeckers, professor communicatiewetenschappen en hoofd van het Center for Journalism Studies aan de UGent in De Tijd (23 oktober). Die kranten (met name De Standaard) interesseren zich de laatste tijd namelijk ook voor ‘populair nieuws, de thema's waar mensen mee bezig zijn. Maar kwaliteitskranten zijn daarvoor niet bedoeld'.

Herlees die laatste zin toch nog eens. Wat een verbijsterend paternalisme. U, de lezer, bent namelijk niet te vertrouwen. U voelt voortdurend de neiging om te lezen over ‘de thema's waar u zelf mee bezig bent', en daarin bent u al te lichtzinnig. Dat cultuurpessimistische wantrouwen is alomtegenwoordig. Neem Bas Heijne, een van de intelligentste essayisten en auteur van het komende kerstessay dat u vanaf maandag in De Standaard kan lezen: ‘In een commerciële cultuur ligt de nadruk op de wensen van de consument – als je wil dat hij je blijft lezen of naar je blijft kijken, zul je hem moeten geven wat hij verlangt. Als hij Paris Hilton belangrijker vindt dan de zoveelste klimaattop, wie ben jij dan om hem tegen te spreken.' (NRC Handelsblad 11 december) Vindt u Paris Hilton belangrijker dan de klimaattop? U zou niet deze krant lezen. Je hebt namelijk lezers van vele soorten, en ze zijn niet allemaal dom. Mijn prille ervaring als co-hoofdredacteur leert mij zelfs dat de meesten veeleisend zijn, om nog te zwijgen van hen die de hoofdredacteur aanschrijven.

Eigenlijk zou u moeten gaan betogen tegen dit soort didactische weldenkendheid. Want als u zelf niet in staat bent om een onderscheid te maken tussen triviaal en belangrijk, zal iemand anders het in uw plaats moeten doen. Met name de overheid. De overheid kan normen opleggen voor de (al dan niet indirecte) steun die ze aan de schrijvende pers geeft, schreef Buelens. ‘Vaak klagen politici erover dat ze nog maar erg weinig macht hebben op terreinen die maatschappelijk van belang zijn. Hier is hun grote kans beslissingen te nemen die er echt toe doen.' (DS 31 december 2009) De politiek kan dunnere maar betere kranten afdwingen, meer buitenlandnieuws, wetenschappelijk verantwoorde peilingen. En het wondermiddel: een verbod om het loon van journalisten afhankelijk te maken van stijgende oplage.

De overheid kan daarmee het niveau bewaken van de kwaliteitskrant die u leest. Zij zal mee de thema's bepalen waar u niet mee bezig bent, maar waar u als wakkere burger mee bezig zou moeten zijn. De overheid, of een comité van wijzen dat in haar naam spreekt (zouden marktonafhankelijke critici als Geert Buelens en Karin Raeymaeckers daar zitting in hebben?) kan dan besluiten dat een kwaliteitskrant zich bijvoorbeeld niet moet vermeien met de zaak-Clottemans. De vraag hoe een burgerjury iemand tot levenslang kan veroordelen zonder bewijsmateriaal, daar hoeft een burger zich niet mee bezig te houden. Een verhaal dat tot de verbeelding spreekt, leidt al helemaal af.

Maar voor we te snel van stapel lopen: vraag eens in Nederland hoe betrouwbaar die overheid is wanneer ze gedoogsteun krijgt van rechts-populisten en het hakmes zet in cultuur, onderzoek en onderwijs.


Tijdgeest

Maar stelt u zich eens een wereld voor waarin de lezer-burger toch aspiratie heeft en waarin een krant zulke lezers kan plezieren en dus meer gelezen wordt. Dat is geen utopie. Wij denken voorzichtig dat De Standaard om die reden blijft groeien, nu al voorbij de gemiddeld 92.000 exemplaren per dag. Met de Danneels-tapes, de Congo-krant, de klimaatkrant, inhoudelijke duiding bij een moeilijk onderwerp als de financieringswet, de fotoreeks rond de asielcrisis, enzovoort, ambiëren wij grondige journalistiek. Wij slagen er niet elke dag in, en maken al eens fouten. En dan wijzen lezers of de ombudsman ons terecht.

Scherpere en ambitieuzere journalistiek is de opdracht voor de redactie van De Standaard voor 2011. Een pas opgerichte cel van onderzoeksjournalisten moet nieuws scoren met wat aan het oog onttrokken was. Chefs en redacteuren krijgen de opdracht om meer tijd te investeren in reportages, interviews en verhalen die erbovenuit springen en de nieuwsagenda zetten. En dus minder tijd in het courante werk. Eén sterk verhaal over het despotisme in Wit-Rusland is de lezer meer waard dan vijf korte berichten. Voor De Standaard Online is het niet anders: groeien met vinnige eigen journalistiek, fris en kort op de bal, doorverwijzend naar veel achtergrond. Daarvoor komen extra redacteuren in dienst. Dus ja, er wordt geïnvesteerd in journalistiek omdat zoiets geld kan opbrengen.

Het ligt alvast in de tijdgeest. ‘Journalistieke kwaliteit' was een van de meest aangehaalde begrippen op de laatste conferentie voor hoofdredacteuren van de World Association of Newspapers and News Publishers in Hamburg. Ceo's en krantenbazen van zowel reuzegrote als kleine kranten uit Egypte, Brazilië en Japan, leidinggevende figuren van The New York Times, The Wall Street Journal, Die Zeit en Le Monde, allemaal vertelden ze hoe ze volgend jaar alles inzetten op hogere journalistieke kwaliteit. Kwaliteit moet de val van de oplage stoppen, of is de reden voor soms spectaculaire groei. Kwaliteit is natuurlijk een rekkelijk begrip. Het zit 'm in beter beeld, toegankelijker opmaak, aantrekkelijkheid, meer achtergrond, een goeie mengeling tussen langere en korte stukken, en meer onderzoeksjournalistiek. WikiLeaks blijft kranten schoppen onder de kont gegeven. Niets spannender dan onthullingen, en geen ander medium blijkt geschikter om die te brengen dan een krant.

Zelfs op de Vlaamse televisie lijkt de tijd voorbij dat de kijkcijferdruk automatisch tot verleuking moet leiden. Het spook dat Siegfried Bracke heeft opgeroepen, wordt helemaal uitgedreven, alvast in de verwachtingen. Minister van Media Ingrid Lieten geeft de openbare omroep de opdracht om ‘meer kwaliteitsjournalistiek' (DS 15 december) te brengen, meer onderzoeksjournalistiek en meer buitenlandberichtgeving. En zelfs het VTM-journaal streeft een upgrade na, het wil meer duiding en schakelt ‘experts' in om die achtergrond te schetsen. ‘Misschien proberen we iets te vaak om nieuwsitems op te leuken', gaf operationeel hoofdredacteur Nicholas Lataire toe. (DS 22 december) ‘De grootste pompoen hoeft niet per se Het nieuws af te sluiten.' Aan de basis van die ommezwaai ligt, jawel, een kijkersonderzoek.

En zo ligt de bal uiteindelijk weer in uw kamp, beste lezer. U kan de krant scherp houden door zelf scherp en kritisch te blijven. U hoeft daar geen protestmarsen voor te organiseren. Eis van deze krant dat ze u verrast, prikkelt, tegen uw vooroordelen ingaat. Eis dat u erop kan vertrouwen dat ze correct is en dat ze billijk rapporteert over de wereld. Protesteer als ze onder uw maat gaat, en prijs journalistiek van De Standaard aan uw Twitter-, Facebook- en echte vrienden aan als ze uw verwachtingen overtreft. Ook zo heeft u impact op welke journalistiek wij plegen. Een krant krijgt de lezers die ze verdient, en omgekeerd. Wij moeten in 2011 dus slimmere, gretiger kranten en webpagina's maken die meer nieuws onthullen én dat nieuws nog beter duiden. Kranten die relevant zijn, die met plezier gelezen worden, en die naast het verstand af en toe ook het hart beroeren. Wij op de redactie van De Standaard danken u alvast voor uw vertrouwen.


DS, 24-12-2010 (Karel Verhoeven)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB