Ingmar Bergman (1918-2007)


In zijn films stelde de Zweedse regisseur Ingmar Bergman consequent existentiële vragen. Zijn werk wordt het ‘geheugen van de wereld’ genoemd.


Amsterdam, 30 juli. In zijn huis op het Oostzee-eiland Faarö is de Zweedse regisseur Ingmar Bergman overleden. „Kalm en zacht”, zei zijn zuster Eva, die vandaag de dood van haar broer wereldkundig maakte, zonder details over de doodsoorzaak of het stervensuur te geven. Bergman, een van de grootste genieën van de moderne cinema, was deze maand 89 jaar oud geworden.

Bergman wás in de jaren vijftig, zestig, zeventig en tachtig de Zweedse cinema en door hem was de Zweedse cinema vooraanstaand in de wereld. Films als Het zevende zegel, Wilde aardbeien, Persona en Fanny en Alexander hebben op alle grote festivals prijzen gewonnen en horen tot de beste die ooit zijn gemaakt. In 1997 kreeg hij in Cannes de Gouden Palm der Palmen voor zijn hele oeuvre en sinds juni dit jaar is zijn werk opgenomen op de Werelderfgoedlijst van documenten, ook wel ‘het geheugen van de wereld’ genoemd.

Twee jaar geleden organiseerde het Filmhuis in Den Haag een groot Bergman-retrospectief, waaruit nog eens goed de reikwijdte van zijn talent bleek. Van Zomer met Monika (1953) tot aan de tv-film Efter repetitionen (1984) maakte hij vrijwel ieder jaar een, en in sommige jaren zelfs twee films. Tel daarbij op de (veel geroemde) theaterproducties die hij maakte en de boeken die hij schreef, realiseer je dat hij al zijn scenario’s zelf schreef en daar doemt een ontzagwekkend beeld van geniale arbeidzaamheid op.

Zijn persoonlijk leven was getormenteerd. Weggelopen van zijn ouderlijk huis. Vijf keer getrouwd en zeker eens zoveel relaties, vaak met zijn belangrijkste actrices, Ingrid Thulin, Bibi Andersson, Liv Uhlmann.

Bergman onderzocht als een van de eerste regisseurs consequent zijn eigen existentiële vragen over geloof en dood via film. Dat leverde hem bewondering op van collega’s over de hele wereld. De toonaangevende Franse critici van de jaren vijftig en zestig herkenden in hem een onvervalste auteur. Met de Italiaanse regisseur Federico Fellini onderhield hij zoiets als een Wahlverwandtschaft. De regisseur van wanhopige films als De grote stilte vond het vanzelfsprekend dat hij zich goed thuis voelde bij de maker van de exuberante Otto e mezzo: als je Zweden op de kaart omklapte bij Malmö, kwam de punt ervan in Fellini’s Rome terecht.

Bergman was het grote voorbeeld voor de Amerikaan Woody Allen die met soortgelijke vragen worstelde en films als Crimes and Misdemeanors nadrukkelijk naar Bergmans werk modelleerde.

In Nederland zag Fons Rademakers in hem een geestverwant. Toen Rademakers in 1958 zijn debuut Dorp aan de rivier wilde maken en de subsidiërende overheidsinstantie hem gebood een ervaren toezichthouder aan te stellen, benaderde de Nederlandse regisseur zijn Zweedse collega. Samen bedachten ze het volgende: Bergman zou Rademakers’ verzoek inwilligen, maar als deze met de opnamen begon, zou Bergman laten weten dat hij verhinderd was, opdat Rademakers ongestoord kon filmen.

Bergmans themakeuze leverde hem ook kritiek op. Zijn films zouden ‘saai’ zijn en ‘loodzwaar’. In sommige van zijn aantekeningen kun je lezen dat Bergman zelf ook met zijn existentiële somberte worstelde. „Een troostfilm, een film om mee te troosten”, tekende hij in 1971 op. „Als ik toch eens zoiets tot stand zou kunnen brengen. Dat zou een grote bevrijding betekenen.”

Toch doen zowel Bergman als zijn critici hem met de kwalificatie ‘loodzwaar’ schromelijk tekort. Het is waar, ook zijn lichtste films, zoals Glimlach van een zomernacht, hebben een donkere kant, noem het een zondebesef dat zijn schaduw op de vrolijkheid werpt. Maar omgekeerd hebben ook Bergmans somberste films vrijwel altijd een bruisende vitaliteit, gevangen door cameralieden als Gunnar Fischer Sven Nykvist. In De maagdenbron (1960) wordt een meisje verkracht door struikrovers (de film speelt in de Middeleeuwen). Als de rovers later, onwetend, in het huis van het meisje terechtkomen, besluit de vader hen te doden. Hij sluit hen ’s nachts slapend op in huis en bereidt zich voor op zijn wraakoefening. Hij rukt een jong berkje uit de grond en gaat zichzelf in de sauna met de takken geselen. Dat moment, de razernij van de boer in een razende storm, is niet alleen angstaanjagend, het is ook pure poëzie.

Poëzie moet de jonge Ingmar zijn aangevlogen als „fantasierijk kind”, zoals Bergman zichzelf in verschillende autobiografieën (waarvan Laterna Magica de bekendste is) omschrijft. Geboren op 14 juli 1918 in Uppsala als zoon van een Luthers predikant, werd hij als vanzelf omringd door verhalen en beeltenissen uit een andere wereld, de wereld van de bijbel. Hij schreef in Persona: „Ik vond dat ik nooit genoeg belangstelling kreeg van de zijde van mijn medemensen. Daarom begon ik te fantaseren toen de werkelijkheid niet langer toereikend bleek te zijn.”

De toverlantaarn waarmee hij zijn eerste voorstellingen zag, was ter gelegenheid van het retrospectief tentoongesteld in het Haags Filmhuis.

Bergman bevrijdde zichzelf van het bekrompen ouderlijk milieu met twee vuistslagen (een voor zijn vader, daarna een voor zijn moeder), maar hij is er nooit van losgekomen. Het geloof is een rode draad gebleven in al zijn werk, ten goede of ten kwade. Meestal ten kwade. De dominee die zijn geloof en dus ook zijn gelovigen verliest in De avondmaalsgasten is dan nog een vriendelijke variant. Later zou Bergman een veel meedogenlozer portret van de clerus laten zien, in zijn laatste meesterwerk, Fanny en Alexander.

In deze oorspronkelijk voor televisie gemaakte film uit 1982 voert Bergman nog eenmaal al zijn geliefde thema’s ten tonele, en en passant ook een heleboel van zijn geliefde acteurs en actrices.

In een vroegtwintigste-eeuwse, goed-burgerlijke familie, vrolijk en druk, groeien de kinderen Fanny en Alexander op met verhalen, beelden, sprookjes. Aan dat leven komt een abrupt einde als hun vader overlijdt en hun moeder hertrouwt met de bisschop, een steile kwelgeest, die in de dromerige maar stijfkoppige Alexander een vijand ziet. De bisschop wil het jongetje breken.

Voor wie de levensloop en de films van Bergman kende, was het niet moeilijk de autobiografische elementen te herkennen.

In zijn filmboek Beelden, een leven in films brengt Bergman Fanny en Alexander in verband met een aantekening die hij in 1978 had gemaakt: „Ik wil eindelijk de vreugde laten zien die ik ondanks alles in mij heb en die ik zo zelden en zo zwak leven geef in mijn werk.”

Je kunt zeggen dat het een typisch staaltje van twijfel aan eigen kunnen is, dat de Zweed hier tentoonspreidde. Maar ook een teken van zijn zelfbewustzijn dat hij begreep dat hij de twee kanten van zijn worstelende geest in balans had kunnen brengen in Fanny en Alexander.

Zie: The Making Of Saraband: http://www.youtube.com/watch?v=X6nA...Foeuvre%5Fvideo


NRC 30-07-2007 (Bas Blokker)

Bijgesloten Plaatje(s)

 

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB