Het grote geluk van Duitsland


De afgelopen drie decennia waren de beste van de Duitse geschiedenis, vindt Timothy Garton Ash. Maar de komende drie zullen nog meer uitdagingen meebrengen. Is het land daar klaar voor?


Proficiat, Duitsland: 30 jaar oud nu zaterdag 3 oktober, de verjaardag van de Duitse eenmaking in 1990. Maar wacht eens even, is Duitsland geen 71? Toch als je rekent vanaf de stichting van de Bondsrepubliek in 1949. Of 149, als we teruggaan tot de eerste eenmaking van Duitsland in 1871? Of 1.220 jaar oud, als we de kroning van Karel de Grote in 800 als het begin zien van het Heilige Roomse Rijk? Of een goeie 2.000 jaar, als we in Bastian Schweinsteiger, de briljante middenvelder van FC Bayern München, een verre nazaat herkennen van die oorlogszuchtige, maar ook protodemocratische stamleden die Tacitus beschreef in zijn Germania?

‘Hoe oud is Duitsland?’ Die ogenschijnlijk eenvoudige vraag beantwoorden, is verre van simpel. Laat het me zo stellen: de afgelopen drie decennia waren de beste van de hele Duitse geschiedenis, hoe lang en complex ook. Weet het me gerust te zeggen als u een periode kunt bedenken die beter was voor de meerderheid van de Duitsers en voor de relaties met de meeste van hun buren. In een wereld die vertroebeld is door populisme, fanatisme en autoritarisme, is de Bondsrepubliek een baken van stabiliteit, hoffelijkheid en matiging – kwaliteiten die de bondskanselier Angela Merkel verpersoonlijkt.


Ngo van vegetariërs

De nationale en regionale uitdagingen waarmee Duitsland de afgelopen dertig jaar af te rekenen kreeg, verbleken bij de globale uitdagingen waarmee het de volgende 30 jaar zal worden geconfronteerd. In tegenstelling tot andere democratieën, waaronder Zuid-Europese leden van de eurozone zoals Griekenland en Spanje, is de Duitse democratie nog niet op de proef gesteld door een ernstige economische crisis. Dat heeft het te danken aan haar economische sterktes, maar ook aan de groei van exportmarkten zoals China na de globalisering, de voordelen van de euro als munt en een reservoir aan goedkope, geschoolde arbeidskrachten in het oosten van Centraal-Europa. In de komende jaren ontbreekt die garantie op even gunstige geo-economische omstandigheden, of op een welwillend geopolitiek klimaat.

Op de online-lancering van zijn bewonderenswaardige boek Why the Germans do it better kreeg de Britse journalist John Kampfner onlangs de vraag voorgelegd wat Duitsers vinden van de Brexit. Hij merkte terecht op dat ze eerst verrast waren, daarna geschokt en dan vervuld met minachting over de knoeiboel die de Britten ervan maken. Mochten de Duitsers ooit voor een soort Brexit gaan, zei hij, zouden ze onmiddellijk een parlementscommissie bijeenroepen over de partijgrenzen heen om een nuchter, rationeel plan uit te werken.

Het is een interessant gedachte-experiment, maar we mogen niet in de val trappen van de extrapolatie. Duitsland dat ervoor zou kiezen om de EU te verlaten? Dan moet je er al van uitgaan dat een beweging zou zegevieren die zo nationalistisch is dat de AfD er een ngo van vegetariërs bij lijkt. Zo’n beweging zou niet gedijen in de Duitse politiek van vandaag, waar de rede en de consensus de norm zijn.


Geen EU zonder Duitsland

Dat het ingebed ligt in de Europese Unie, heeft voor Duitsland trouwens een existentiële betekenis die het niet heeft voor Groot-Brittannië. Duitsland is ook van veel groter belang voor de EU. Het is mogelijk om je een post-Brexit-Brittannië voor te stellen dat op zijn eentje voortploetert buiten de EU, en een EU zonder Groot-Brittannië. Maar het is onmogelijk om je een Duitsland in te beelden dat lijkt op de Bondsrepubliek, maar dan zonder dat sterke Europese kader, laat staan een EU zonder Duitsland.

Het is een les die ook Heinrich August Winkler, een van ’s lands meest eminente historici, duidelijk trekt in Wie wir wurden, was wir sind (‘Hoe we werden, wie we zijn’), een nieuwe, korte geschiedenis van de Duitsers. Hij wijst het eerste Reich, het Heilig Roomse Rijk, aan als een fundamentele hoeksteen in de Duitse geschiedenis – net zoals wat hij de ‘vrijheidsstrevende eilandpositie’ noemt dat is voor de Engelse geschiedenis. In tegenstelling tot de Engelse, is de hele middeleeuwse en vroegmoderne geschiedenis van Duitsland doorregen met wetgeving, soevereiniteit en autoriteit, laag na laag.

Winklers boek opent met een quote van de toenmalige bondspresident Richard von Weizsäcker uit diens aankondiging op 3 oktober 1990: ‘De dag is gekomen waarop heel Duitsland voor het eerst in de geschiedenis zijn plek gevonden heeft in de kring van westerse democratieën.’ Wat me nog het meest opvalt in dit jongste werk van de nu 81-jarige historicus, is de sceptische, bezorgde, zelfs waarschuwende toon waarop hij zijn landgenoten aanmaant om zich niet alleen blijvend te verankeren in Europa, maar ook in het trans-Atlantische Westen.


Telexapparaat

De bekommernis lijkt me terecht. Ondanks het xenofobe euroscepticisme van de AfD, hoeven we ons weinig zorgen te maken over het Europese luik. In Duitse politieke speeches valt de term ‘Europa’ even vaak als ‘amen’ in de kerk. De meeste Duitsers begrijpen maar al te goed dat hun toekomst onafscheidelijk verbonden is met die van de Europese Unie.

Met betrekking tot ‘het Westen’ gaat dat niet langer op. Als het al vermeld wordt, dan eerder als een relikwie uit de Koude Oorlog, bijna zo gedateerd als een telexapparaat. Terwijl de meeste Europeanen met verstomming en afgrijzen naar Donald Trump kijken, zit er aan de Duitse houding tegenover de VS wel een heel scherp randje. Tegenwoordig vernoemen Duitse media Amerika in één adem met China en Rusland.

‘Europese soevereiniteit’, de strijdkreet van president Emmanuel Macron, is met evenredig enthousiasme opgepikt. Als ‘Europese soevereiniteit’ betekent dat ‘wij Europeanen meer voor onze belangen moeten opkomen’, dan is dat volstrekt gepast. Betekent het dat ‘we onze plan wel kunnen trekken zonder jullie, yankees’, dan is het misplaatst, op het gevaarlijke af.

Het wereldwijde karakter van de uitdagingen die ons de volgende 30 jaar te wachten staan, waaronder de klimaatopwarming, artificiële intelligentie, nieuwe pandemieën en de agressieve houding van een leninistisch-kapitalistische Chinese supermacht, vereist net een globaal partnerschap van democratieën, en niet alleen een regionaal.


Amerikaans Rome

Het is een losse, historische analogie: het grote geluk van Duitsland na 1990 is dat het zowel deel uitmaakte van een Heilig Rooms Rijk als van een Romeins Rijk. Het Heilig Roomse Rijk van de EU heeft de welvaart van Duitsland verzekerd en de vrijheden en mogelijkheden voor zijn burgers vergroot. Het Romeinse rijk van de door Amerika geleide westerse alliantie leidde tot militaire zekerheid en een raamwerk van gedeelde waarden en globale reikwijdte.

Dat Amerikaanse Rome zal nooit meer zijn wat het ooit geweest is. Als president Donald Trump een tweede termijn binnenhaalt, dan is het hek van de dam. Volgens zijn vroegere natio*nale veiligheidsadviseur, John Bolton, zou hij zelfs uit de Navo durven te stappen. Dan moet Europa instaan voor de eigen beveiliging, een taak waar het nog altijd niet tegen opgewassen is.

Onder president Joe Biden, daarentegen, kunnen de VS zich weer opwerpen als de onmisbare voorvechter van de liberale, internationale orde waar Duitsland, meer dan om het even wie, op steunt. In dat opzicht is de volgende belangrijke datum in de Duitse geschiedenis niet 3 oktober – gewoon een fijne verjaardag – maar wel 3 november, de dag van de beslissendste Amerikaanse verkiezingen in de geschiedenis van het moderne trans-Atlantische Westen.


DS, 30-09-2020 (Timothy Garton Ash)