Carl Friedrich von Weizsäcker 1912-2007


Hij begon als atoomfysicus; hij eindigde als allesdenker. Bijna bezorgde hij Hitler de atoombom. Zijn spijt daarover maakte hem tot een vredesfundamentalist.


’Ik zou eerst maar een fatsoenlijk vak leren,” zei de 25-jarige Werner Heisenberg tegen de 15-jarige Carl Friedrich von Weizsäcker. „Pas als je dat onder de knie hebt, mag je erover filosoferen.” Von Weizsäcker koos het vak waar Heisenberg toen al beroemd in was: fysica. Tot het einde van de Tweede Wereldoorlog verdiende hij in die discipline zijn sporen. Daarna werd hij fulltime filosoof.

Von Weizsäcker legde zich toe op de fysica van de atoomkern. Hij deed belangrijke ontdekkingen, die nog altijd zijn naam dragen. Stap voor stap naderde hij het geheim van de atoomsplitsing. Al vóór de Tweede Wereldoorlog wist hij dat het van atoomsplitsing naar atoombom niet ver was.

In 1942 waren de plannen van Von Weizsäcker en zijn collega's voor de bouw van een nucleair wapen gereed. De patenten waren al verleend. Toch kwam het er niet van. Von Weizsäcker noemt daar achteraf drie redenen voor. Ten eerste was volgens hem de Duitse oorlogseconomie niet in staat de benodigde middelen te bezorgen. Ten tweede was hij sowieso niet van plan de bom te bouwen. Hij wilde, naar eigen zeggen, het plan alleen gebruiken om er politieke invloed mee op Hitler uit te oefenen. Als derde factor die de uitvoering van het plan verhinderde, noemde de protestantse fysicus 'Gods genade'.

Hoe het nu precies is gegaan met de nazibom, is nooit helemaal opgehelderd. Von Weizsäcker besefte dat het maar een haar scheelde of mede door zijn toedoen had de oorlog een heel andere wending gekregen. In plaats daarvan werden Von Weizsäcker en zijn collega's na de capitulatie van nazi-Duitsland door de Engelsen ingerekend en in Cambridge uitgehoord over hun atoomonderzoek. Daar bereikten hen de berichten over de Amerikaanse atoombommen op Hiroshima en Nagasaki. De catastrofale uitwerking van de atoomwapens schokten Von Weizsäcker diep.

Na zijn vrijlating in 1946 stortte Von Weizsäcker zich aan de universiteiten van Göttingen en Hamburg op de vraag naar de verantwoordelijkheid van de wetenschapper. Hij kwam daarbij tot de overtuiging dat een wetenschapper te allen tijde en ten volle verantwoordelijk is voor de gevolgen van zijn ontdekkingen, ook al waren die gevolgen niet bedoeld en onmogelijk te voorzien.

Geheel in de lijn van die strenge opvatting bracht Von Weizsäcker in 1957 een groep van achttien Duitse atoomgeleerden bij elkaar en stelde met hen een manifest op: de ’Verklaring van Göttingen’. Daarin beloofden zij elke medewerking aan het ontwikkelen, testen en inzetten van atoomwapens te zullen weigeren. In dat jaar dachten bondskanselier Adenauer en zijn minister van defensie Franz-Josef Strauss er hardop over na om het leger van ’tactische kernwapens’ te voorzien. Mede door het manifest verdwenen de plannen van tafel.

Vanaf dat moment was de telg uit een gerenommeerd geslacht van politici en intellectuelen het wetenschappelijke geweten van de natie. Zijn reputatie was zo onberispelijk dat hij tot twee maal toe werd gevraagd om zich kandidaat te stellen voor het bondspresidentschap. Zowel in 1964 als in 1979 weigerde hij de kandidatuur. Hij liet dat werk gaarne over aan zijn jongere broer Richard von Weizsäcker, die het ambt van 1984 tot 1994 vervulde.

In de jaren zeventig ontwikkelde hij zich tot een bevlogen strijder voor de vrede. In die tijd bereikte de wapenwedloop zijn hoogtepunt. Von Weizsäcker achtte de kans groot dat er een Derde Wereldoorlog zou uitbreken. Hij bekende dat hij bij zijn huis aan het Starnberger meer voor zijn gezin en zijn naaste medewerkers een atoomschuilkelder had laten bouwen.

Aan datzelfde meer was het Max Planck-Instituut gevestigd dat hij samen met de filosoof Jürgen Habermas van 1970 tot aan zijn pensioen in 1980 leidde. Het instituut deed onderzoek naar de ’levensvoorwaarden van de wetenschappelijk-technische wereld’. Zelf had hij het over het ’Instituut voor Onplezierige Vragen’. Uitgangspunt van het instituut: voor het overleven van de wereld is wereldvrede een absolute voorwaarde: ’Het fenomeen van de oorlog moet worden uitgebannen.’

Na zijn pensioen legde Von Weizsäcker zich geheel toe op de filosofie. Voor hem was filosofie de zoektocht naar de eenheid van de menselijke kennis. Daarbij sloot hij geen enkele vorm van kennis bij voorbaat uit. Zijn eigen vak, de fysica, had allerminst een bevoorrechte positie. Astrologie, oosterse filosofie, religie, het waren in zijn ogen allemaal legitieme bronnen van inzicht. Al die bronnen onderzocht hij in talrijke boeken en publicaties. Sommigen noemen Von Weizsäcker daarom de ’laatste universele geleerde’.

In zijn wereldbeeld, dat hij in zijn hoofdwerk Zeit und Wissen (Tijd en kennis, 1992) uit de doeken doet, hangen alle grote problemen van de wereld met elkaar samen. De armoede in de derde wereld, de milieuproblematiek, de dynamiek van oorlog en vrede – eerder dan andere intellectuelen bekeek Von Weizsäcker die kwesties vanuit het perspectief van de almaar toenemende globalisering.

Het verlangen naar overzicht, naar eenheid, naar synthese is het belangrijkste kenmerk van Von Weizsäckers denken. Als stichter van eenheid speelde voor hem het christendom een centrale rol. Op het eind van zijn leven droomde hij van een ’Wereldbond van Christenen voor Gerechtigheid, Vrede en Behoud van de Schepping’. Die bond is er nooit gekomen. Na een lang ziekbed overleed Carl Friedrich von Weizsäcker in zijn huis aan het Starnberger meer op de leeftijd van 94 jaar.

Carl Friedrich von Weizsäcker werd op 28 juni 1912 in Kiel geboren; hij overleed op 28 april 2007 in Söcking am Starnberger See.


Trouw, 02-05-2007

Bijgesloten Plaatje(s)

 

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB