Amos Oz vindt de eeuwige vrede


De natuur der dingen is dat ze zullen ontgoochelen, wist de Israëlische schrijver en vredesactivist Amos Oz. Dat is niemands schuld, het is nu eenmaal zo. In zijn literatuur en in zijn politieke opvattingen was dat inzicht de bron van zijn empathie en menselijkheid.


De gisteren aan kanker gestorven Israëlische schrijver Amos Oz (79) was twaalf toen zijn moeder, vereenzaamd en ontgoocheld, uit het leven stapte. Oz had een halve eeuw nodig om daar overheen te komen, zowel emotioneel als intellectueel. Tot hij dat tot een thema maakte in Een *verhaal van liefde en duisternis (2002), wellicht zijn belangrijkste, uitgesproken autobiografische roman, die in 2015 door Na*talie Portman is verfilmd.

‘Ik was woedend,’ zei Oz toen we hem daarover spraken, ‘op mijn moeder, die mij had verraden en verlaten, op mijn vader, die zo’n heerlijke vrouw kwijtspeelde, en op mezelf, want ik was er niet in geslaagd om haar genoeg van mij te doen houden. Ik kon dit boek pas schrijven nadat ik het vredesproces met mezelf had voltooid.’ Dat woord ‘vredesproces’ kon zijn volgende zin al aankondigen: ‘Daarbij vergeleken is vrede sluiten met de Palestijnen een futiliteit’ (DS 24 september 2005).

Het persoonlijke en het politieke waren bij Oz altijd nauw met elkaar verweven. Niet omdat hij daar uitdrukkelijk voor gekozen had, maar omdat het zich nu eenmaal opdrong – schrijver zijn in Israël heeft nu eenmaal zijn consequenties. Veel dichter kan een mens niet bij de geschiedenis worden betrokken als zijn leven daar existentieel mee verbonden is, bijvoorbeeld toen Oz zelf twee keer voor de oorlog werd opgeroepen, in 1967 en 1973. Die persoon*lijke betrokkenheid geldt voor tal van schrijvers in Israël, ook voor Oz’ vrienden David Grossman en A.B. Yehoshua, met wie hij tot ‘de grote drie’ van de Israëlische literatuur wordt gerekend.


Humor en zelfkritiek

De verwevenheid van zijn biografie met de ‘biografie’ van Israël, die net in Een verhaal van liefde en duisternis centraal staat, motiveerde Oz onder meer om in 2011 de Arabische vertaling van het boek cadeau te doen aan de in Israël tot levenslang ver*oordeelde Palestijnse leider Marwan Barghouti. De opdracht erbij schreef hij in het *Hebreeuws: ‘dit verhaal is ons verhaal, ik hoop dat je het zal lezen en begrijpen zoals wij jou begrijpen’.

In die gedachte schuilt, zeker gelet op de huidige, bittere verhouding tussen het officiële Israël en de Palestijnen, veel minder idealisme dan realisme. Ook dat is, naast Oz’ verfijnde, soepele, bij momenten laconieke stijl, zijn waarmerk: authenticiteit zit niet in het grootse, het bevlogene, het verhevene, het heroïsche of het absolute, maar net in het tegendeel ervan, in het kleine, het alledaagse, het banale, het triviale, kortom, in het menselijke. Het is een ingesteldheid die het menselijke tekort aanvaardt en ruimte laat voor humor en zelfkritiek.

Tracht het even menselijke vermogen om te dromen en te fantaseren toch te ontstijgen aan de altijd ‘kleine’ werkelijkheid – en verbeelding is net het werkinstrument van de schrijver – het moet wel weten waar het thuishoort. In ‘de tranenvallei van de realiteit’, zoals hij het noemde (DS 14 november 2015), kunnen dromen en idealen alleen, per definitie, leiden tot ontgoocheling en frustratie. Dat geldt voor politieke idealen net zo goed als, pakweg, voor mannen die bevangen raken door seksuele dromen. Er komen slechts teleurstelling, onheil en ellende van. Zoals toen Oz’ moeder voor zelfdoding koos uit ontgoocheling over haar onbevredigende bestaan in het pas in 1948 als staat gestichte Israël.


Antisemitisme

Oz is in die zin een product van de *geschiedenis, dat hij altijd besefte dat dit Israël hem misschien wel het leven heeft gegarandeerd. Zijn ouders waren welstellende geassimileerde joodse intellectuelen in de toen tot Polen behorende stukjes Litouwen en Oekraïne. In de late jaren 30 waren ze het eeuwenoude antisemitisme en de pogroms daar ontvlucht, net op tijd ook voor de Holocaust zou toeslaan, in de hoop op een nieuw, menswaardig bestaan in Palestina, toen nog een Brits mandaatgebied. In 1939 werd Oz geboren in Jeruzalem.

Van zijn veertiende af woonde en werkte hij in de socialistische, egalitaire utopie van een kibboets (kan het nog meer ‘typisch’ *Israëlisch worden?), om in 1986 als hoog*leraar aan de universiteit in Beersheba, in de Negev-woestijn, Hebreeuwse literatuur te gaan doceren – een functie waarmee hij de nooit ingeloste professorale ambities van zijn vader waarmaakte.

Amos Oz verdeelde zijn leven altijd tussen de literatuur en een even arbeidzaam bestaan daarnaast. Altijd ‘in de wereld’ staan had ook een weerslag in zijn gepubliceerde werk, tientallen boeken, waarvan er veel ook in het Nederlands (en tal van andere talen) zijn vertaald. Ideeën en inzichten kon hij kwijt in essays en opiniestukken – geregeld verschenen van hem ook columns in De Standaard – terwijl het tegendeel van die weloverwogen stelligheid, twijfel, *reflectie en verbeelding, een plaats kreeg in zijn proza. Die balans en wederzijdse bevruchting is wat mee de kwaliteit van zijn oeuvre bepaalt. Hij kreeg ervoor tal van internationale prijzen, ook een eredoctoraat aan de Antwerpse universiteit (2008), en *alleen de goktent die het Nobelprijscomité is, verklaart waarom hij wel altijd bovenaan de lijstjes van de bookmakers stond telkens er een Nobelprijs Literatuur te geef stond, maar dan toch altijd weer iemand anders moest laten voorgaan.

Ook daar keek Oz met veel zin voor relativering tegenaan. Zijn realisme kan niet worden verward met cynisme, onoprechtheid of ruggengraatloosheid; het is er zelfs ongeveer het tegendeel van. ‘Dromen zijn onrealistisch en utopisch,’ stelde hij, ‘realiteiten zijn dat niet. Israël is een ontgoocheling, omdat het een realiteit is. De ont*goocheling slaat dus niet op de natuur van Israël, maar op de aard der dingen.’


Tweestatenoplossing

Dat is ook wat Oz leerde uit zijn en *Israëls geschiedenis: dat het omgekeerde van realisme kan omslaan in onrecht, geweld, bloedvergieten en fanatisme. Want in dat conflict in het Midden-Oosten is geen sprake van een helder afgelijnd onderscheid tussen goed en kwaad, tussen wie *gelijk heeft en wie niet. ‘Met een heroïsch gebaar de schuldigen brandmerken is soms nuttig, maar vaak is het te simpel. Elk echtpaar weet dat de schuld voor een slecht huwelijk zelden alleen bij één van de partners ligt. Waarom zou dat in internationale relaties anders zijn?’

Het compromis waar hij altijd voor pleitte, werkte Oz het uitgebreidst uit in zijn essay Hoe genees je een fanaticus (2006): ‘Voor mij betekent het woord compromis leven. En het tegengestelde van een compromis is niet idealisme, niet toewijding; het tegengestelde van een compromis is *fanatisme en dood.’ Oz verkoos naar eigen zeggen ‘het leven boven de dood. Een overdosis geschiedenis is vergif.’

Dat inzicht maakte hem tot een consequent vredesactivist, waarmee hij, naar*mate de tijd verstreek, steeds meer ging *invaren tegen het dominante denken in Israël. Het cadeautje aan Marwan Barghouti is hem bijvoorbeeld allerminst in dank afgenomen. In 1978 was hij medeoprichter van de invloedrijke beweging ‘Vrede Nu’. Hij pleitte voor een tweestatenoplossing, maar wel binnen de grenzen van 1967, wat hem tot een tegenstander maakte van de nederzettingenpolitiek van de huidige Is*raëlische regering. Als politieke regeling, zo wist hij, is dat niet glorieus of ideaal. Het komt neer op: ‘een klein huis opdelen in twee nog kleinere appartementen. Dat zal beide kanten veel pijn doen en iedereen zal zich vreselijk tekortgedaan voelen’ – bij *gebrek aan een beter redelijk alternatief.

Hoe dan ook zullen toegevingen aan *beide kanten noodzakelijk zijn. Oz geloofde niet in ‘gedwongen liefde’; ‘Palestijnen en Israëli’s hebben elkaar al zo lang zo veel leed toegebracht dat je onmogelijk kunt verwachten dat ze in een vingerknip die bladzijde omdraaien. Ofwel gaat het conflict door met nog meer leed, ofwel komen we tot verzoening door uit elkaar te gaan en compromissen te sluiten.’

Dat hoeft een erkenning van de legitimiteit van elkaars grieven niet in de weg te staan. ‘Wie weet komt er ooit wel een *samenwerkingsverband,’ vroeg hij zich in 2015 nog af, ‘maar eerst moeten de Palestijnen de vrijheid en de waardigheid hebben kunnen beleven van onafhankelijkheid. Zelf weten wij overigens maar al te goed hoe dat voelt.’


5 x de literaire tovenaar Oz

1. Mijn Michaël (1968)

Oz’ doorbraakroman. Channa, een studente Joodse literatuur in Jeruzalem, struikelt en wordt bij de arm gegrepen door Michaël, een geoloog. Ze trouwen. Zij is gevoelig, hij zorgzaam, rationeel en saai, hun karakters zijn emotioneel onverenigbaar. Net zo ongelukkig als Channa is in haar huwelijk, voelt ze zich in Israël, dat na de euforie van de begindagen beklemmend en kleinzielig is geworden.

2. Zwarte doos (1987)

Zeven jaar na het destructieve huwelijk van Alex en Ilana, roept zij de hulp in van haar ex-man. Een sadomasochistische briefwisseling ontspint zich, blijvende lust verbindt hen. In hun web raken ook hun zoon Boaz en Ilana’s tweede man, een religieuze fanaticus, verstrikt. Een meesterlijk meerstemmige roman over het absolute, waarin loyaliteit en verraad samengaan.

3. Dezelfde zee (1999)

Een zestigjarige belastingadviseur heeft net zijn vrouw verloren, zijn zoon trekt rond in Tibet. In een mengeling van eloquente en stille poëzie, prozagedichten en korte stukjes proza vertelt Oz hun dagelijksheden en overpeinzingen. Zijn minst politieke boek en zijn mooiste.

4. Een verhaal van liefde en duisternis (2002)

Deze 600 pagina’s dikke autobiografische roman, die wordt beschouwd als Oz’ magnum opus, vertelt de geschiedenis van de familie Klausner (Oz’ echte naam), vanaf de 19de eeuw in Vilnius en Odessa tot de jaren 50 van de vorige eeuw. De kinderjaren van de staat Israël vallen samen met Oz’ jonge jaren, de rode draad is de zelfmoord van zijn moeder. Een epos over identiteit en intimiteit.

5. Onder vrienden (2012)

Ze zijn nooit alleen, de personages in deze verhalen over het kibboetsleven in de jaren 50, maar vaak eenzaam. Onhoorbaar eenzaam. Snijdend eenzaam. Het collectivisme is het ideaal, voor het individuele belang is *weinig plaats. Oz veroordeelt nergens, hij weet dat ‘de meeste mensen nu eenmaal *behoefte hebben aan meer genegenheid dan voorhanden is’, in de kibboets, overal. (viv)


DS, 29-12-2018 (Marc Reynebeau)

Bijgesloten Plaatje(s)