Waarom de standaardtaal verdwijnt


> De visie op taal verandert
> Gesproken taal wint aan belang
> Dit historische proces is al heel lang bezig


De standaardtaal staat onder druk. Niet alleen in Vlaanderen en Nederland, maar in heel Europa. In Duitsland zijn er problemen met het Duits, in Frankrijk met het Frans, in Engeland met het Engels. Overal gaat het om hetzelfde: slechte beheersing van de spelling, ontlezing, afnemende taalvaardigheid, sms-taal, veel woorden uit andere talen, dalende schoolprestaties, tussentaal. Niet iedereen is overigens somber. Maar zelfs degenen die niet klagen, erkennen dat er op taalgebied onthutsend veel verandert: we lezen en schrijven anders dan tien of twintig jaar geleden, de didactiek van het talenonderwijs is in de laatste decennia meer veranderd dan in de 500 jaar ervoor; en het boek, vijf eeuwen lang onbetwiste marktleider voor opslag en verspreiding van kennis, heeft door het internet voor het eerst in zijn geschiedenis serieuze concurrentie gekregen.

Toch zou het een vergissing zijn om te denken dat dit door de computer of het internet komt. De omslag begon al veel eerder.

Het is van belang om te zien dat onze meningen en ideeën over taal en spelling geen universele waarden zijn. Ze zijn ergens in de loop van de geschiedenis ontstaan, en we weten zelfs tamelijk precies wanneer: in de renaissance. Dat is in onze landen ongeveer in de zestiende eeuw. Daar ontstaat een visie op taal die in de volgende eeuwen dominant wordt in heel Europa. Ik noem dit de taalcultuur van de renaissance. Het is deze taalcultuur die momenteel ten einde loopt.

Wat zijn de kenmerken van die renaissance-taalcultuur? In de eerste plaats dat ze geschreven taal beschouwt als taal-bij-uitstek, en gesproken taal slechts ziet als secundair. In de tweede plaats dat ze het talige continuüm verkavelt. In de Middeleeuwen bestond er maar één taal, het Latijn; plus een taalcontinuüm van gesproken regionale taal. De renaissance verkavelt dit tot afzonderlijke talen (Frans, Italiaans, Spaans, Duits, Nederlands, enz.).

De taalcultuur van de renaissance heeft diep ingewerkt, en vorm gegeven aan onze spellingen, onze woordenboeken, onze manier van lezen en schrijven, ons onderwijs, de alfabetische ordening, de afschaffing van de afkorting, het Latijn als schoolvak, en inderdaad: de verschillende standaardtalen met hun regels en normen, primair schrijfregels en schrijfnormen.

Tot circa 1860-1875. Daar vertonen zich de eerste scheuren en barsten. Dan wordt voor het eerst gesteld dat gesproken taal primair is; dan wordt voor het eerst gezegd dat taal wezenlijk een continuüm is (en de opsplitsing in talen, meervoud, een fictie). Ook dan al krijgt de gesproken taal de instrumenten voor haar nieuwe belangrijke rol door de uitvinding van de telefoon en de grammofoon (1876/1877). En Melville Dewey stelt zijn UDC in plaats van de alfabetische ordening (1876).

Toch duurt het nog bijna een eeuw voordat de taalcultuur van de renaissance werkelijk instort: vanaf circa 1970. Maar dan gaat het ook snel. In luttele decennia verandert het talenonderwijs grondig, wordt het Latijn als schoolvak marginaal, blijkt de spelling voor velen te moeilijk geworden (en dan is er ook ineens een enorme toestroom naar de middelbare school en naar het hoger onderwijs), en zijn we anders gaan lezen en schrijven.

De standaardtaal is slechts één aspect van de taalcultuur van de renaissance, maar misschien wel het aspect dat de meeste aandacht trekt. In ieder geval: wat we nu zien is dat het continuüm bezig is, langzaam maar zeker, om zich te herstellen. De variatie binnen de talen is prominenter aanwezig dan in voorgaande eeuwen, ook in het openbare leven; en de grenzen tussen de talen worden diffuus. Ze waaieren uiteen. Ook, en zelfs vooral, het Engels, dat intussen wereldwijd minstens uit een tiental Engelsen bestaat, waarbij de wederzijdse verstaanbaarheid snel afneemt.

Ondertussen staan we met één been al in een nieuwe taalcultuur, die zo grondig anders is, en nog zo jong, dat je er nog nauwelijks zicht op hebt.

Hoe komt zoiets? Die vraag is waarschijnlijk net zo moeilijk te beantwoorden als de vraag waarom in de zestiende eeuw de renaissance zich over Europa verbreidde. Zoveel is zeker dat het niet gaat om een tijdelijke inzinking, een mode, een hype. Wat wij thans meemaken met onze talen, is een langetermijnbeweging die al minstens honderdvijftig jaar gaande is. Het valt niet te verwachten dat die in de komende decennia ineens zal omkeren. Waarschijnlijker is het dat we nog wel een poos op de ingeslagen weg voortgaan.

Is dit erg? Daarover zullen de meningen wel verschillen. Het gaat in ieder geval niet om mijn persoonlijke mening. Die is van geen belang. In mijn boek zet ik alleen een groot aantal feiten op een rij; veelal bekende feiten, maar tot nu toe heeft niemand ze zo op een rij gezet. Die rij is, dunkt me, spectaculair. Sommigen zullen zeggen: verontrustend, alarmerend; anderen: hoopgevend, bevrijdend.

Maar hoe men ook reageert: de gevolgen zullen immens zijn, voor ons onderwijs, voor de spelling, voor ons lezen en schrijven. En we zullen moeten wennen aan een leven zonder standaardtaal.

Joop van der Horst doceert Nederlandse taalkunde aan de KU Leuven en schreef columns over taal voor De Standaard.


DS, 17-06-2008

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB