‘De natiestaat bestaat niet’


Wat als de Schotten toch ‘ja’ hadden gestemd, en toetreding hadden gevraagd tot de EU? De nationalistische droom van een eigen staat binnen Europa staat haaks op de Europese gedachte, schrijft politiek wetenschapper Vincent Stuer in Kleinstaterij! De terugkeer van de natie en de afkeer van Europa. ‘Een onhaalbaar ideaal werkt alleen frustratie in de hand.’


Er ging een zucht van opluchting door de Europese instellingen toen gisterenochtend bevestigd werd dat een meerderheid van de Schotten de onafhankelijkheid heeft verworpen. Want één vraag werd in het debat niet gesteld, vindt Vincent Stuer: wat zou het voor de Europese Unie als geheel en elk van haar lidstaten betekenen als een onafhankelijk Schotland, en later misschien Vlaanderen, Catalonië of Baskenland om toetreding zou vragen?

Stuer werkte voor Europees commissaris Karel De Gucht en is momenteel de speechschrijver van uittredend Commissievoorzitter Barroso. Hij weet hoe de Unie werkt, en is als historicus vertrouwd met de troebele geschiedenis van de natiestaat. Hij stelt met velen vast dat de groeiende afkeer van Europa samen gaat met de terugkeer van de natiestaat. ‘Maar 19de-eeuwse oplossingen waarvan de geschiedenis de onhaalbaarheid heeft bewezen, vormen geen antwoord op de problemen van de 21ste eeuw.’


In tegenstelling tot Britse en Nederlandse nationalisten als Nigel Farage of Wilders benadrukken de onafhankelijkheidsbewegingen in Catalonië, Vlaanderen, Schotland en Baskenland dat ze pro-Europees zijn.

‘Het is een paradox. Voor hen is Europa zowel een geruststelling als een doelstelling. Ze willen onafhankelijk worden, maar geen van die vier potentiële natiestaten wil uit de EU stappen. Alleen binnen Europa zal hun nieuwe land immers geopolitiek kunnen blijven meespelen. Merkwaardig genoeg voelen ze zich comfortabel bij de idee dat hun onafhankelijke land binnen een groter geheel is opgenomen.’


Dat hoeft geen paradox te zijn.

‘Natuurlijk wel, want kun je wel onafhankelijk zijn binnen Europa? Volksnationalisten koesteren de complete soevereiniteit, willen die niet delen met Engelsen of Walen. Maar toetreden tot Europa betekent net dat je je soevereiniteit afgeeft, en samen bestuurt met Denen en Hongaren. Een nieuwe, kleine natiestaat zou binnen Europa zelfs wel eens minder soevereiniteit kunnen genieten dan het binnen haar oorspronkelijke staat had.’


Minder commissarissen

‘Omdat de Unie werkbaar moet blijven, is bijvoorbeeld afgesproken dat na de uitbreiding met de Oost-Europese landen het aantal commissarissen in de Europese Commissie nog maar tweederde zou bedragen van het aantal lidstaten. Na een nieuwe uitbreidingsgolf worden dat er zeker minder dan de huidige 28 commissarissen. En het zullen de kleine lidstaten zijn die een commissaris, en dus vertegenwoordiging, zullen moeten opgeven.’


Is het niet vooral paradoxaal dat Europa de eurosceptische Britten aan boord wil houden, maar niet aangaf de eurolievende Schotten met open armen te zullen ontvangen?

‘Europa is geen autonome entiteit die zelf beslist of een land al dan niet kan toetreden. De Europese Unie is gebaseerd op een verdrag tussen 28 lidstaten. Wie dat verdrag niet heeft getekend, is geen lid van de Unie. Dat geldt ook voor een gebied dat zich zou afscheiden van een lidstaat, en een nieuwe entiteit zou vormen. Dat is een juridische realiteit, geen stellingname van Europa.’

‘Dat een nieuwe staat niet automatisch lid wordt, is ook politiek logisch, net omdat de Unie het resultaat is van een consensus tussen 28 leden. Elke fundamentele wijziging van de Unie, dus ook een uitbreiding, heeft een impact op al die landen. En het is dus maar logisch dat elk van de 28 leden zijn democratische instemming moet geven. In Frankrijk gaat men nu zo ver dat ook de bevolking zich via een referendum moet uitspreken over nieuwe toetredingen.’

‘Een aantal landen binnen Europa heeft er bovendien grote problemen mee dat een onafhankelijk Vlaanderen of Schotland zou toetreden, omdat ze zelf minderheden of separatistische bewegingen hebben. Dat is trouwens de reden waarom vijf EU-leden nog altijd Kosovo niet hebben erkend, terwijl ze Zuid-Soedan wel erkenden. Beide landen zijn het resultaat van zogenaamde remedial secession: secessie is internationaalrechtelijk aanvaard als dat het enige antwoord is op zware schendingen van de mensenrechten. Maar Spanje, Roemenië, Griekenland, Slovakije en Cyprus weigeren Kosovo te erkennen, omdat ze bang zijn voor een precedent dat hun eigen politieke samenleving onder zware druk zou zetten.’


Een definitieve weigering zou wel het democratisch failliet van Europa betekenen.

‘Dat argument is al opgeworpen door volksnationalisten. Maar wat bedoelen zij met democratie? Als dit impliceert dat een imaginaire volksgemeenschap zich er in moet kunnen herkennen, dan is democratie nagenoeg onmogelijk, zeker binnen Europa. Het zou ook betekenen dat Groot-Brittannië, als Unie van Britten, Schotten, Noord-Ieren en Welshmen, nooit een democratie was, terwijl dat land toch de bakermat van de moderne democratie is.’


Democratie Europa

‘Dat is een gevaarlijke redenering, want vanuit een ideaalbeeld ondergraaft de volksnationalist zo de democratie zelf. Bovendien ken je de staat wel heel veel macht over haar burgers toe als staat en natie moeten samenvallen. Individuele vrijheden komen dan in gevaar.’

‘De realiteit is dat Europa net zeer democratisch functioneert. Geen enkele lidstaat aanvaardt dat Europa beslissingen neemt zonder de lidstaten daarin te kennen. En het Europese Parlement functioneert onafhankelijker en democratischer dan veel nationale of regionale parlementen, zeker ook de onze. Alleen erkennen nationalisten die werking niet als democratisch, omdat ze er verkeerdelijk van uit gaan dat een democratie gevormd wordt door mensen die dezelfde taal spreken, dezelfde cultuur delen en een gemeenschap vormen. Dat is wat ook Bart De Wever bedoelt als hij België als de optelsom van twee verschillende democratieën omschrijft.’


Sektarisch geweld

‘Maar als België niet democratisch kan zijn, wat doe je dan met landen waar men naar een vorm van democratie zoekt om net problemen tussen gemeenschappen op te lossen? In Noord-Ierland heerst nu vrede, net omdat het belang van grenzen binnen Europa is verminderd, maar ook en vooral omdat men er een vorm van democratie heeft gevonden waardoor twee gemeenschappen die ver van elkaar staan, toch afspraken kunnen maken en dichter tot elkaar komen.’

‘Een democratie als onvolmaakte maar werkbare oplossing om een ongelooflijk complexe en gevaarlijke situatie te managen, is toch beter dan een ideaalbeeld waarbij democratie alleen kan bestaan als veruiterlijking van een gemeenschap. In Noord-Ierland was net die gedachte jarenlang een recept voor sektarisch geweld.’


Europa zou het onafhankelijkheidsstreven binnen vele regio’s ook als een opportuniteit kunnen zien om de Unie te hertekenen, en haar democratische legitimiteit te versterken.

‘Een Unie van natiestaten. Met die droom trok ook de Amerikaanse president Woodrow Wilson naar de vredesconferentie van Versailles na de Eerste Wereldoorlog. De keizerrijken waren ingestort, en als elke natie zijn eigen staat zou krijgen, zouden vrede, democratie en mensenrechten gegarandeerd worden binnen Europa.’

‘Tot men dat mooie idee ook in praktijk probeerde te brengen, en grenzen ging hertekenen. Met elke nieuwe staat ontstond een nieuwe minderheid en de Volkenbond bleek een machteloos orgaan dat de Tweede Wereldoorlog niet kon voorkomen. Het nationalisme heeft altijd de hoop van een verenigend principe in zich gehad, maar bleek in realiteit telkens opnieuw alleen tot verdeeldheid te leiden.’


De facto onafhankelijk

‘‘Probleem is immers dat een natie nooit precies te omlijnen is, terwijl een staat per definitie wel begrensd is. Vandaar dat men na WOII besloot om voortaan de bestaande grenzen, die trouwens allemaal militair of artificieel tot stand zijn gekomen, ongemoeid te laten, maar wel te overstijgen. De grens tussen Frankrijk en Duitsland zou niet worden hertekend, maar de bevoegdheid over de strategische kolen en staal in de betwiste grensregio werd aan een supranationaal orgaan toegekend, wat het embryo werd van de Europese Unie.’

‘Tegelijk verplicht die Unie de lidstaten om de naties binnen hun grenzen te erkennen en respecteren. De facto zijn de Vlaamse, Catalaanse of Schotse naties nu al onafhankelijk, want alle materies die de individuele identiteit en de gemeenschap betreffen, die ons raken als persoon, zijn geregionaliseerd. Van cultuur en media tot sport of zorg. Of Vlaanderen nu al dan niet zelf antidumpingzaken mag instellen, raakt ons als sociale gemeenschap toch niet?’


Vandaag is de situatie wel anders dan in 1918. Slechts vier regio’s die vrij goed te begrenzen zijn, streven naar onafhankelijkheid binnen een verenigd Europa.

‘Maar diezelfde nationalisten zitten wel in alliantie met veertig autonomistische partijen, uit onder meer Zuid-Tirol, Galicië en Karinthië . In Veneto is er een politieke beweging die Venetië weer onafhankelijk wil. En welke doos van Pandora open je als Noord-Ierland ooit een referendum vraagt over aansluiting bij het zuiden, goed wetende dat binnen enkele jaren de katholieken meer dan de helft van de bevolking uitmaken?’


Europa wordt nochtans ook verweten een nationalistisch project te zijn, maar op een veel hoger niveau.

‘Europa heeft niet de ambitie om een natie te vormen en zal dat ook nooit worden. De Europese Unie is een pragmatisch politiek gevolg van onze feitelijke onderlinge afhankelijkheid.


Geen supernatie

Elke stap vooruit die Europa zette, sproot niet voort uit een idee of theorie, maar was de oplossing voor een concreet probleem in een complexe werkelijkheid. De euro is er gekomen omdat de lidstaten er gezamenlijk voor gekozen hebben om binnen een eengemaakte markt ook een munt te gebruiken. En de bankenunie is er gekomen na het besef dat een muntunie niet mogelijk is zonder gemeenschappelijk monetair en begrotingsbeleid. En niet vanuit een verlangen een of andere supernatie te worden, zoals eurosceptici als Thierry Baudet of Nigel Farage de Unie verwijten.’

‘Dat is ook wat een staat hoort te doen. Zij hoeft niet voor mijn individuele of collectieve identiteit te zorgen, maar wel ervoor instaan dat ik economisch, politiek en geopolitiek overeind blijf in een complexe en soms gevaarlijke wereld. Dat is een minder mooi ideaal dan de natiestaat, maar het werkt wel.’


DS, 20-09-2014 (Lieven Sioen)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB