Ook in 2023 kan een Amerikaans politicus nog over de Burgeroorlog struikelen


De Republikeinse presidentskandidaat Nikki Haley stond er donderdag opeens niet meer zo zelfverzekerd bij in Berlin in New Hampshire. Een van haar toehoorders in het plaatsje in de White Mountains in het noorden van de Amerikaanse staat, had haar een simpele vraag gesteld.


“Wat was de oorzaak van de Burgeroorlog?” Meer een soort quizvraag dan een over het beleid dat je als president van de Verenigde Staten zou willen voeren. Het was echter geen moeilijke vraag, als je wel eens een geschiedenisboek hebt opengeslagen. Maar Haley verknalde het.

Dat is geen gemakkelijke vraag, zei ze om te beginnen. En toen: “De oorzaak van de Burgeroorlog was hoe de overheid zou worden bestuurd. De vrijheden en wat mensen wel en niet konden doen. Wat denk je zelf dat de oorzaak was?”

Dat wilde die toehoorder niet zeggen, maar hij wilde wel kwijt dat hij het “verbijsterend” vindt dat Haley die vraag beantwoordt “zonder het woord slavernij ook maar te noemen”.


Haley wil kiezers in het zuiden niet schofferen

Dat vonden wel meer mensen. Dezelfde avond nog was haar gaffe, haar uitglijder, het onderwerp van opgewonden commentaar in de politieke avondprogramma’s van de nieuwszenders. Want natuurlijk was de slavernij de reden dat de noordelijke en de zuidelijke helft van de jonge Verenigde Staten elkaar tussen 1881 en 1885 te lijf gingen en 655.000 militairen om het leven kwamen. Het was de economische steunpilaar van de zuidelijke staten, waarvan die vreesden dat hij onderuit zou worden gehaald. Ze zeiden dat openlijk.

Maar even natuurlijk is het dat een politicus uit het zuiden van de Verenigde Staten aarzelt dat verband spontaan te leggen. Want wat historisch vaststaat, behoort daarmee nog niet tot het beeld dat mensen van hun land of streek hebben.

Na de Burgeroorlog, en de vrijmaking van alle slaven, werd de oorlog die zoveel mensenlevens had gekost, verguld als een nobele strijd voor het behoud van de tradities en cultuur van de witte zuiderlingen. Die was dan wel verloren, maar wat hadden die militairen dapper gevochten om hun gezinnen thuis te beschermen tegen de wrede noorderlingen, en wat hadden sommige generaals geniale zetten gedaan op het slagveld.

Voor soldaten en generaals werden standbeelden opgericht en op prominente plaatsen gezet, zodat witte inwoners er trots aan konden ontlenen, en zwarten subtiel hun plaats werd gewezen. Want onder het oog van bijvoorbeeld een bronzen generaal Robert E. Lee werd vervolgens een apartheidsregime opgebouwd dat pas in de jaren vijftig werd aangetast.


Zelfde vraag, soortgelijk antwoord

Historisch is het oordeel daarover geveld en juridisch is de achtergelaten rommel opgeruimd, maar psychologisch is dat allemaal nog niet voorbij, schrijft journalist en historicus Joshua Zeitz in een handzame samenvatting op website Politico. Nog steeds kun je in zuidelijke staten de burgeroorlog horen aanduiden als ‘de oorlog tussen de staten’, dat klinkt wat gelijkwaardiger. En als je vraagt waarover die werd uitgevochten, hoor je nog maar al te vaak: over de rechten van de staten, die verdedigd moesten worden tegen de overheersingsdrang van de federale overheid.

Een politicus in het zuiden van de VS, ook een van Indiase komaf, heeft daar maar rekening mee te houden. Meteen na de bijeenkomst in Berlin doken beelden op van interviews uit Haley’s campagne voor het gouverneurschap van South Carolina, waarin ze op dezelfde vraag een soortgelijk antwoord gaf.

Maar in New Hampshire werkt dat niet. Dat is een staat met een overwegend witte bevolking, die de Burgeroorlog van oudsher van de winnende kant bekijkt. Het wegmoffelen van de slavernij wordt daar heel merkwaardig gevonden.


De kool en de geit sparen

In bijeenkomsten de dagen daarna, een interview en een officiële verklaring probeerde Haley de zaak recht te breien. “Natuurlijk ging de Burgeroorlog om slavernij. Dat weten we, geen twijfel mogelijk. (...) Maar het ging ook om meer dan dat. Het ging over de vrijheid van elk individu. Het ging over de rol van de overheid.”

Daarmee probeert ze nog steeds de twee kijken op de geschiedenis te combineren. Politieke commentatoren en tegenstanders bij de Republikeinse voorverkiezingen legden meteen de vinger op die zere plek: het is haar handelsmerk om de kool en de geit te sparen, ook als het gaat om abortus en de vele politieke en wellicht criminele misstappen van Donald Trump.

Het overkomt elke politicus dat een uitspraak verkeerd valt – of gewoon verkeerd is – en dat er een brandje moet worden geblust. Dat het bij Haley juist in New Hampshire gebeurt, is een tegenslag voor haar. Want ze was daar aan een flinke opmars bezig: een week geleden had ze in een peiling nog maar vier procent achterstand op Donald Trump. Als ze in deze vroeg stemmende staat – op 23 januari is de voorverkiezing al – van hem weet te winnen, zal heel Amerika ervan staan te kijken en gaan de peilingen in andere staten misschien ook wel haar kant opschuiven.


Nek aan nek met Donald Trump

Haar kansen zouden nog beter worden als Chris Christie voor die tijd de strijd zou opgeven. Momenteel steunt zo'n 13 procent van de kiezers in Hampshire zijn kandidatuur. Als zij overlopen naar Haley, die in de peiling op 29 procent staat, dan verslaat ze ruimschoots Donald Trump, die op 33 procent staat. Maar Christie, de enige presidentskandidaat die elke dag Donald Trump aanvalt, lijkt daar nu minder dan ooit in geïnteresseerd. “Ze is niet dom”, benadrukte hij. “Ze is juist slim, ze weet heus wel beter. Ze deed het omdat ze niet bereid is om wie dan ook te kwetsen door de waarheid te zeggen.”

Die waarheid wordt in de VS steeds zichtbaarder. De imponerende en intimiderende standbeelden in het zuiden worden in stad na stad opgeruimd. Afgelopen week verdween uit de nationale begraafplaats in Arlington, vlakbij Washington DC, het monument dat eer betoonde aan de soldaten van de Confederatie van zuidelijke staten, en daarmee aan de mythe dat die voor een eerzame zaak streden. Maar die mythe is nog lang niet verdwenen uit de hoofden van alle Amerikanen, of uit de reflexen van zuidelijke politici.


Blog Trouw, 31-12-2023 (Bas den Hond)