Cultuur, een gebruiksaanwijzing - Vanwaar de oplaaiende nationalistische emoties?


De betoging van zondag moet je niet lezen als een uiting van Belgisch nationalisme, aldus Mark Elchardus. 'Dat gevoel reikt immers niet verder dan een kasserol mosselen.'


Een betoging met 35.000 driekleurige mensen, een lawine aan opinies en lezersbrieven, een toename van Belgische kookboeken en leeuwenvlaggen. De nationalistische emoties blijven hoog oplaaien? Mark Elchardus ziet het met lede ogen aan. 'Om rechtuit te spreken, wat me in verschillende opiniestukken van de laatste paar weken werd voorgehouden als Vlaamse eigenheid, maakt me een beetje misselijk.'

Il n'est pas nécessaire d'espérer pour entreprendre ni de réussir pour persévérer, luidde het devies van Willem van Oranje. Staat dit Yves Leterme en Bart De Wever voor ogen? Waarschijnlijk niet. Die twee zijn vooral bezig met gezichtsverlies, meer bepaald met de vraag hoe het te beperken, na meer dan 160 dagen saai geklungel. Onbegrijpelijk dat het land met belangstelling, zelfs met passie naar die vertoning blijft kijken. Is die dan zo boeiend?

Politieke leiders die een maatje te licht uitvallen. Een sekte van vendelzwaaiers die de herboren christendemocratie in een wurggreep houdt. De man van 800.000 stemmen die verkiezingsbeloftes deed die hij zelfs niet kan beginnen waarmaken. De vertegenwoordigers van het Vlaamse volk die in een 'historisch moment' eenzijdig BHV willen splitsen en daarmee enkel een Franstalige liberaal uit de wind zetten. Ik kan me moeilijk voorstellen dat dit schouwspel de emoties van mijn landgenoten opzweept. Toch zie ik daar overal de tekens van: Belgische vlaggen aan de gevels, wapperde leeuwenvlaggen langs Vlaamse wegen, lawines van opinies, edito's en lezersbrieven, een plotselinge toename van Belgische kookboeken en typisch Belgische gerechten op de menukaarten. Vorige zondag zelfs een grote betoging: 35.000 driekleurige mensen. Vanwaar die passie?

Ik vermoed dat we ver in het verleden moeten graaien waar we twee verschillende opvattingen tegenkomen over wat een samenleving is. Eén daarvan wortelt in de Verlichting, begint continentaal misschien wel bij Rousseau, steunt in elk geval op de idee dat een natie niet meer is dan een contract dat mensen afsluiten om op een aangename wijze te kunnen samenleven. De natie is artificieel, conventioneel, een arrangement om het leven van verschillende soorten mensen zo aangenaam mogelijk te maken. Cultuur, bodem, taal, eigenheid, identiteit… spelen daarbij geen noemenswaardige rol.

De andere opvatting ontsprong aan de 'Tegen-Verlichting'. Voor haar steunt een natie op gedeelde ervaring, gedeelde reflexen, gedeelde taal. Die opvatting werd verwoord door mensen als Burke en Carlyle in Engeland, Bonald in Frankrijk, Fichte en Herder in Duitsland. Verschillende pennen, verschillende temperamenten en stemmen, maar met één gemeenschappelijk element, aanwezig in verschillende gradaties, variërend van milde behoudsgezindheid over stijf conservatisme tot een ronduit reactionaire ingesteldheid. Ik weet niet of één van hen een standbeeld kreeg ergens in Vlaanderen, maar het zijn de peetvaders van deze heimat van de Tegen-Verlichting.

Daar wringt het schoentje. In één land zijn Verlichting en Tegen-Verlichting verenigd. Zij hebben er als het ware elk een landsdeel gekregen. De ene spreekt een wat abstracte mensentaal, de ander een concrete bodemtaal. Verstaan doe ze mekaar niet. Of hun culturen erg verschillend zijn, valt nog te bezien. Zij hebben in elk geval een diametraal verschillende opvatting van wat een natie is. Een arrangement, een conventie voor de één; een gedeeld verleden, een lotsbestemming voor de ander.

Vlaamse onderhandelaars nemen soms de denkkaders van de Franstaligen over. Dan zeggen ze dat de staatshervorming zoekt naar een arrangement dat beter is voor iedereen. Geen Waal die hen gelooft, want ze horen ook wat diezelfde politici verklaren in verkiezingscampagnes. Franstaligen proberen zich ook in de denk- en gevoelswereld van de Vlamingen in te leven. Dan beginnen ook zij iets te doen met vlaggen en met een nationale identiteit. Een aantal betogers zondag trapte in die val. Er zijn zelfs Belgen die proberen een Belgische cultuur bij elkaar te knutselen. Zij komen niet verder dan een vage belgitude, een zak frieten met mayonaise, een pint bier, 100 gram pralines… maak daar maar eens een natie mee. De betoging van zondag laat zich niet lezen als een uiting van Belgisch nationalisme. Dat gevoel reikt immers niet verder dan een kasserol mosselen.

Zodra de Vlamingen zich beroepen op culturele verschillen als een afdoende reden voor staatsinrichting, zijn ze de meeste Walen en Brusselaars meteen kwijt. Voor hen heeft cultuur immers weinig of niets met staatsvorming te maken. De grondwet, waarmee je het kader van een samenleving opzet, moet niet de uitdrukking zijn van een gedeelde taal of een gedeeld verleden. Het moet gewoon een werkbaar kader bieden waarin mensen goed kunnen leven en samenleven. Dat was de boodschap van de betoging van zondag.

De discussie tussen Verlichting en Tegen-Verlichting ligt ruim 200 jaar achter ons. Heel wat intellectuele inspanningen werden ondertussen geleverd om de geldigheid van de tegengestelde standpunten te toetsen. Daarop terugblikkend lijkt de Tegen-Verlichting iets dichter bij de waarheid te zitten dan de Verlichting. Mijn inschatting, weliswaar. Cultuur is belangrijk. Het leven en samenleven steunt op gedeelde waarden, gemeenschappelijk aangevoelde behoeften, gevoelens van verbondenheid, gedeelde kennis en vaardigheden. Een samenleving is geen contract. Cultuur weegt vandaag bovendien veel zwaarder dan 250 jaar geleden. Toen was cultuur traag, ingebed in de taal, meegegeven door ouders en via dure, schaarse boeken. Vandaag is cultuur snel en alomtegenwoordig, bijgebracht tijdens het kwart van het leven dat we op school doorbrengen, tijdens de deeltijdse job die we voor de televisie zitten, in de talrijke media en op honderd en een andere invloedrijke manieren. Hoeveel gemeenschappelijke cultuur rest er dan nog na een paar decennia, als mensen niet langer schoollopen in hetzelfde onderwijssysteem, niet dezelfde kranten lezen, dezelfde televisiezenders bekijken, dezelfde cafés bezoeken…? Voor wie een samenleving of een natie beschouwt als het verlengstuk van cultuur, heeft België nog weinig zin, heeft het in feite al opgehouden te bestaan, definitief op 1 januari 1989.

In dat geval heb ik en hebben heel veel Vlamingen echter een serieus probleem. Niet dat we België zouden missen. Neen, cultuur is het probleem. Leden van de zogeheten Vlaamse gemeenschap lezen niet allemaal dezelfde kranten, laat staan dezelfde boeken, kijken niet naar dezelfde televisiezenders, laat staan dat ze hetzelfde denken, voelen en geloven. Wie even de moeite neemt aandachtig naar zijn medeburgers te kijken, stelt vast dat ze zelfs in verschillende geschiedenissen leven, met verschillende verledens. Om rechtuit te spreken, wat me in verschillende opiniestukken van de laatste paar weken werd voorgehouden als Vlaamse eigenheid, maakt me een beetje misselijk. Ik heb weinig goesting natie te vormen met het slag mensen dat die soort eigenheid door het strot van hun medeburgers wil duwen. Ik deel met hen liefst zo weinig mogelijk cultuur. Dat kan vandaag ook, gelukkig. Hedendaagse cultuur is snel, maar daardoor ook verscheiden.

Ik ben wel bereid met die mensen staat te vormen, grondwet en instellingen te delen, als we daar allemaal maar beter van worden. Cultuur is belangrijk voor ons leven, ons denken, handelen en voelen. Cultuur is bijna het ganse leven, maar als we een samenleving willen organiseren, laten we dan toch maar even naar Rousseau en de betogers van zondag luisteren. Een samenleving organiseren, instellingen creëren, wordt best beschouwd als een zoektocht naar een werkbaar, cultureel zo neutraal mogelijk arrangement. Dat is vandaag nog meer het geval dan 250 jaar geleden. De staat is ons leven niet, maar een kader dat de onderling verschillende levens van zijn burgers moet mogelijk maken.

De door het kartel beloofde staatshervorming wordt niet veel zaaks, zoveel is duidelijk. De betoging van zondag suggereert hoe het wel zou kunnen, een volgende keer, als we nog eens willen proberen: hou cultuur en culturele verschillen erbuiten, weer nationalisten die geloven dat ze staat moeten maken van hun persoonlijk identiteitsgevoel, zoek gezamenlijk naar arrangementen waarvan iedereen beter kan worden, geloof de tegenpartij als zij zegt dat ze niet gelooft dat ze beter wordt van de voorgestelde arrangementen, zoek dan opnieuw tot je iets vindt waar echt iedereen beter van wordt. Lukt dat niet, houd dan op je tijd te verliezen. Er is leven na een mislukte staatshervorming.

Mark Elchardus is socioloog verbonden aan de VUB


DS, 20-11-2007

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB