Waarom documentaires 'hot' zijn -
De waarheid begint op te brengen


BRUSSEL - Nog maar een halfjaar geleden gaf niemand er een cent voor, deze zomer is de politieke documentaire het ,,hotste'' genre in de filmbusiness. ,,Fahrenheit 9/11'', de controversiële anti-Bushfilm van Michael Moore, haalt in België in één maand tijd 190.000 bezoekers. In de VS verdiende de film intussen 100 miljoen dollar. Dat magische succes inspireert bioscopen en documentairemakers. Meer geëngageerde documentaires zijn in aantocht. De kijker wil onderzoekswerk omdat hij de pret van de human interest beu is, zo blijkt.


IK heb het nooit eerder meegemaakt dat zoveel mensen naar een documentaire komen kijken'', zegt Erik Engelen van Paradiso Filmed Entertainment, de Belgische distributeur van de documentaire. ,,190.000 toeschouwers zagen Fahrenheit 9/11. Dat is een absoluut record voor een documentaire. Kill Bill II bijvoorbeeld, de laatste film van Quentin Tarantino, haalt niet eens zo veel. En hij speelt nochtans maar op 34 kopieën; een blockbuster heeft vaak dubbel zoveel kopieën nodig om zoveel toeschouwers te halen.'' Fahrenheit 9/11 loopt sinds 7 juli in de zalen, zeker nog de hele zomer. Blijft het succes duren, dan komt de kaap van het kwart miljoen in zicht en blijft de film in de zalen tot oktober of november.

Hij zal dan moeten concurreren met een verse lading documentaires, zoals Capturing the Friedmans van Andrew Jarecki die volgende week in de bioscopen komt; het nu al legendarische Super size me, waarin Morgan Superlock de gevolgen documenteert van een maand diëten met McDonald's (eind september); en The Manchurian candidate, een remake van een film uit 1962, die begin november uitkomt.

Voor documentaires, het wat onderkomen en marginale zusje van de speelfilm, is dat een ongeziene overdaad. Die komt uit de Verenigde Staten overgewaaid. Het succes van Moore heeft een ware vloed aan politieke films veroorzaakt. Met een ruime distributie lopen daar nu of binnenkort onder meer Control room, een meelevend portret van verslaggevers van de Arabische televisiezender Al Jazeera; Outfoxed: Rupert Murdoch's war on journalism over Fox News Channel, het succesvolle rechtse nieuwskanaal; Uncovered: the war on Iraq over de leugens waarmee de Amerikaanse regering de oorlog verdedigde; Bush's brain over de adviseur van de president Karl Rove, en The hunting of the president, over een decennium van samenzweringen tegen Bill Clinton.

De grote polarisering rond president Bush en de oorlog in Irak stuwt de Amerikaanse politieke documentaire. Bijna zonder uitzondering zijn de documentaires links geïnspireerd en binden ze de strijd aan met Bush en zijn beleid. Dat de documentairemakers links zijn is niets nieuws, dat is al zo sinds de jaren zestig. Maar de presidentsverkiezingen in het najaar zorgen voor ongekende ijver in een mediawereld die steeds meer door rechtse mediamagnaten wordt beheerst. Dankzij de relatief goedkope en makkelijk te gebruiken digitale technologie was het nog nooit zo haalbaar om lange documentaires te draaien en te monteren. De meeste documentaires halen nooit de bioscoop, ook niet de arthouse bioscopen in de grote steden, maar dankzij de marketing en verspreiding via het Internet slagen ze er niettemin in een ruimer publiek dan ooit te bereiken.


MISSCHIEN nog het merkwaardigste is dat het publiek de films lust. En dat heeft niet alleen met Bush-bashing en de oorlog in Irak te maken. ,,Ik ben er zeker van dat wanneer je in Vlaanderen een Michael Moore-achtige documentaire over doping in de wielersport zou maken, daar ook iedereen zou willen naar gaan kijken'', zegt Luckas Vander Taelen, documentairemaker en intendant van het Vlaams Audiovisueel Fonds. De opmars van de documentaires in de filmzalen verwondert Vander Taelen niet. Kijkers krijgen honger naar stevigere kost die de gewone media niet meer serveren. ,,De media zijn heel vlak geworden, meer lifestyle en pret dan inhoud. Ik wil geen collega's in de hoek duwen, maar de meeste media gaan meer voor het sensationele en indrukwekkende dan voor wat eronder zit, ze leggen geen oorzaken en structuren meer bloot. Terwijl Michael Moore aantoont dat je dat op een heel grappige en toegankelijke manier kan doen.''

Moore en zijn collega's doen het kritische onderzoekswerk dat de grote media links hebben laten liggen, luidt de verklaring voor het documentaire succes ook in de Verenigde Staten. Kritische verslaggeving gold na de aanslagen en in het begin van de oorlog als onpatriottisch. Documenairemakers kunnen werken in een onafhankelijke positie, die de grote nieuwsmedia allang niet meer bezitten.

MAAR wie staat klaar in Vlaanderen om dat te doen? ,,De documentairesector in Vlaanderen is inderdaad erg fragiel'', zegt Vander Taelen. ,,We hebben helemaal geen traditie om autonoom grote documentaires voor cinema te maken. Documentaires worden met en voor de televisie gemaakt. Daar is de voorbije jaren de meeste aandacht uitgegaan naar human interest zoals Jambers en Afrit 9.''

Al blijkt dat tij nu ook te keren. Zowel VRT als VTM hebben met de steun van het Vlaams Audiovisueel Fonds een reeks van telkens acht echte auteursdocumentaires besteld, films van vijftig minuten over onderwerpen als de Tour de France, tennis, vrouwen van Europese topambtenaren in Brussel, vluchtelingen, Steve Stevaert. Vooral jonge documentairemakers zijn aan het werk gezet.

,,Ik doe het helemaal niet als Michael Moore'', zegt Juri Vlekken, die net zijn eerste documentaire gedraaid heeft. Daarin onderzoekt hij het verhaal van een hier gestrande vluchteling. ,,Maar zoals Moore gebruik ik wel een reeks elementen uit de fictiefilm, zoals muziek en een filmische vorm van monteren, omdat je zo de emoties kan leiden. Wat ik het knapste vind aan Michael Moore - en dat is de essentie van een documentaire - is dat je het publiek betrokken maakt. Ik heb al drie keer aan de cinemadeur staan luisteren tijdens een vertoning van Fahrenheit 9/11, en mensen beginnen spontaan te applaudisseren. Welke film kan dat effect nog teweegbrengen in een cinemazaal? Dat is de grote kracht van realisme. Het is zo krachtig, omdat wat je ziet, echt is. Of tenminste, het geeft een waarheid weer, en het moet je niets laten geloven zoals fictie dat doet.''

Is de documentaire dan een laatste baken van vertrouwen in een leugenachtige wereld, die misleid door politici en medeplichtige luie media ten onrechte ten oorlog is getrokken? ,,In de geschiedenis van de documentaire zie je dat documentaires aan belang winnen telkens wanneer er grote maatschappelijke vragen rijzen'', zegt Manu Riche, documentairemaker en een van de weinige onafhankelijke producenten van documentaires in Vlaanderen. ,,De gebruikelijke formats om te vertellen worden dan ook mee in twijfel getrokken. Het eindeloos herspelen van altijd hetzelfde verhaal gaat de mensen vervelen. De docusoaps en de slechte televisie en kranten hebben maar één verhaal, dat van wie wint en wie verliest. Als documentairemaker probeer je een authentiek verhaal te maken. Dat kan je bijna niet in de markt van de media.''

,,Voor mij is de documentaire een manier om de wereld te hertalen, om de spanningen en onevenwichten te tonen. Ik draai nu een documentaire over Steve Stevaert. We volgen hem sinds februari. Ik wil mythes ontkrachten. Ideologisch neem ik geen positie in, maar ik wil tonen dat de realiteit altijd geconstrueerd wordt.''

,,Nee, natuurlijk is een documentaire niet waarheidsgetrouw. Maar ze toont dat ze zoekt naar een waarheid. Ik leg jonge documentairemakers uit dat ze verder moeten zoeken dan wat ze denken dat de waarheid is. Je moet zo bloot mogelijk tegenover de realiteit gaan staan. En dat is toch een vorm van waarheid zoeken.''


07/08/2004 Sophie Joos en Karel Verhoeven

©Copyright De Standaard

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB