Kabbala / Het Boek der Glans is met raadsels omhangen


Zevenhonderd jaar geleden, in 1305, stierf Mozes de Leon, de gedoodverfde auteur van de Zohar – het belangrijkste werk uit de kabbala. Maar was deze Spaanse kabbalist ook daadwerkelijk de schrijver van de Zohar, zoals wetenschappers ons vertellen? Of was het Simon bar Yochai, een beroemd tweede-eeuws talmoedgeleerde, zoals hedendaagse kabbalisten nog steeds beweren?


De Zohar – het boek der Glans – is niet alleen het meest spraakmakende kabbalistische werk in onze tijd, maar ook het invloedrijkste. Er worden onderwerpen in behandeld als de geheimen van de schepping, de bestemming van de ziel, engelen en demonen, dromen, gelaatkunde en andere mysterieuze zaken. Maar de hoofdtekst volgt de lijn van de Pentateuch en bestaat voor een groot deel uit midrashim ( vertellingen), die commentaar leveren op de vijf boeken van Mozes.

De meeste hoofdstukken beginnen met een bijbelcitaat, waarop vervolgens commentaar wordt gegeven. Een soort platoonse dialoog, maar dan meer verhalend, en verweven met vreemde, wonderlijke gebeurtenissen. Naast talmoedgeleerden uit de 1ste eeuw zijn Rabbi Simeon bar Yochai en zijn zoon Eleazer vaste hoofdpersonen in de discussies. De taal van de Zohar is voornamelijk Aramees.

Zonder uitleg is de Zohar eigenlijk niet te lezen: het is een gesloten, mystieke tekst, waarvan de diepere inhoud alleen voor kabbalisten te doorgronden is – een geheimzinnig boek met verhalen die in wonderlijke gewaden zijn gehuld. Daardoor kan de schrijver zijn mystieke wijsheden verpakken en de eigenlijke inhoud, het onzichtbare lichaam onder de gewaden, verborgen houden. Alleen wie de sleutel heeft voor de decodering , begrijpt wat er onder ligt. Het is net als met de Bijbel zelf. Ook dat is een mystieke, kabbalistische tekst. Haar diepere geheimen zijn alleen toegankelijk voor kabbalisten, die de sleutel tot de mystieke waarheid in handen hebben.

Vanaf 1280 beginnen onderdelen van de Zohar in de wijde omtrek van Madrid te circuleren. Met name in Guadalajara, waar Mozes de Leon woont. Naar zijn eigen zeggen maakte hij kopieën van de originele tekst van de Zohar. Die verkocht hij vervolgens door aan vrienden en vertelde erbij dat het ging om teksten van een groot geleerde uit de oudheid. Dat was Simeon bar Yochai uit de 2de eeuw n. Chr.

Was De Leon inderdaad de kopiist, die hij beweerde te zijn, of was deze Spaanse Jood in werkelijkheid de echte auteur van de Zohar, zoals Gershom Sholem beweert?

Er is weinig over hem bekend. Vaststaat dat hij in Leon is geboren en later verhuisde naar Guadalajara en Valladolid, en dat hij zich aangetrokken voelde tot de ’moderne’ aristotelische filosofie, maar zich niet veel later ’bekeerde’ tot de kabbala.

Toen in 1291 de stad Acco in Israël door de moslims werd veroverd, ontvluchtte rabbi Isaac van Acco die stad en reisde naar Spanje om meer te weten te komen over de verspreiding en de auteur van de Zohar. Zijn getuigenis is bewaard gebleven in een geschrift van de latere kabbalist Abraham Zacutto, die Isaacs dagboek had gevonden. Ook toen al spraken de geleerden elkaar tegen over de oorsprong van de Zohar, zo blijkt uit Zacutto’s citaten uit het dagboek:

’Sommigen zeggen dat rabbi Simeon bar Yochai het boek helemaal niet heeft geschreven, maar dat rabbi Mozes [de Leon] de Heilige Naam kende en via haar kracht deze wonderlijke woorden heeft geschreven en ze voor veel goud en zilver heeft toegeschreven aan onze grote voorouders, zeggende: Ik heb deze woorden voor je overgeschreven uit het boek, dat door rabbi Simeon ben Yochai en zijn zoon Eleazer is geschreven.’

Vervolgens vertelt rabbi Isaac van Acco dat hij naar Valladolid ging en daar rabbi Mozes vond. Die zei: ’God mag ik weet niet wat met me doen als er op dit moment in mijn huis , waar ik woon in Avila, niet de oude boeken liggen, die door rabbi Simeon ben Yochai zijn geschreven. En als je me komt opzoeken, zal ik ze je laten zien’. Isaac gaat naar hem toe, maar rabbi Mozes blijkt onderweg te zijn gestorven. Hier en daar navraag doend, vertelt een betrouwbare rabbi hem: ,,Neem van mij aan, dat de Zohar nooit in het bezit is geweest van rabbi Mozes en in feite nooit heeft bestaan! Alles wat hij in dit boek schreef, schreef hij op grond van eigen kracht.’’

Keer op keer krijgt Isaac van Acco bij zijn naspeuringen tegenstrijdige berichten. Hij weet niet meer wie hij moet geloven en slaagt er niet in het raadsel op te lossen.

Simeon bar Yochai was een van de belangrijkste geleerden van zijn tijd. Ook over zíjn leven is weinig bekend, maar er doen opmerkelijke verhalen over hem de ronde. Zoals dat over zijn dertien jaar durend verblijf in een grot, na zijn vlucht voor de Romeinen. Op een dag zaten een paar rabbijnen bijeen en discussieerden over de Romeinse bouwwerken in Palestina. Een van hen prijst de Romeinse architectonische prestaties. Rabbi Simeon heeft daar een andere kijk op: ’Alles wat ze gebouwd hebben, hebben ze alleen gedaan voor hun eigen behoeften. Ze bouwden wegen en marktpleinen om er hun hoeren te installeren; ze legden badhuizen aan om er hun genoegens bot te vieren en ze bouwden bruggen om voor zichzelf het tolgeld te innen’. Op grond van zijn lasterlijke uitspraken werd hij ter dood veroordeeld.

Simeon, zijn zoon en enkele leerlingen vluchtten toen naar het dorpje Pekiin in het noorden van Israël. Daar verstopten zij zich in een grot; voor de opening bloeide een johannesbroodboom, waarvan de peulen zeer voedzaam zijn. Om hun kleding te sparen deden ze die uit en groeven zich tot hun nek in in het zand. Volgens de traditie heeft Simeon tijdens zijn verblijf in deze grot de mystieke kennis van de Zohar ontvangen.

Het is opmerkelijk dat Simeon bar Yochai tijdens zijn leven al schreef dat de Zohar 1200 jaar lang verborgen zou blijven, gerekend vanaf de verwoesting van de Tempel in Jeruzalem in het jaar 70 na Chr. Een rekensom leert dat de geheimen van de Zohar daarom pas vanaf 1270 naar buiten gebracht zouden worden. Maar die informatie kan natuurlijk ook door Mozes de Leon zijn toegevoegd.

Wetenschappers hebben eeuwenlang onderzoek gedaan naar de Zohar. Vooral het auteurschap bracht de gemoederen danig in beweging . Gershom Sholem kwam tot de definitieve conclusie dat de Zohar nooit het werk van Simeon bar Yochai kan zijn geweest. Volgens Sholem was het Aramees van de Zohar erg kunstmatig en kon het niet uit de tijd van Simeon bar Yochai (2de eeuw na Chr.) stammen. Naast kritiek op de taalkundige aspecten wees hij er ook op dat de schrijver kennelijk nooit in Palestina is geweest, omdat zijn landschapsbeschrijvingen veel meer doen denken aan de bergen van het Spaanse Castilië dan aan de bergstreken in Galilea. Juist dit soort kwesties maakte het volgens Sholem niet geloofwaardig dat Simeon bar Yochai de werkelijke auteur van de Zohar is.

Ondanks deze bezwaren blijft men in orthodoxe en kabbalistische kringen vasthouden aan het auteurschap van Simeon bar Yochai.

Hoe zijn deze visies te verenigen? Volgens de mystieke traditie kreeg rabbi Simeon van zijn leermeester rabbi Akiba de volmacht om de kabbala aan de volgende generaties door te geven. Na dertien jaar werd het manuscript verstopt in een grot in de buurt van het huidige Tsfat, waar Arabieren het enkele eeuwen later vonden.

Die waren ontzettend blij. Niet vanwege de grote ontdekking, maar vanwege het papier, waar groot gebrek aan was. Ze gebruikten het als verpakkingsmateriaal. Op een dag kocht een wijze van Tsfat een vis op de markt en ontdekte tot zijn stomme verbazing dat die in een onbetaalbaar document was verpakt. Direct daarna kocht hij alle overige papieren op en bracht ze samen in een bundel. Die bundel is de Zohar geworden. Daarna werd de tekst eeuwenlang in kleine groepjes bestudeerd totdat de inhoud Mozes de Leon bereikte en hij die prijsgaf aan de openbaarheid.

Aan het einde van de 20ste eeuw brak er een nieuwe fase aan en zou de Zohar voor een steeds breder publiek toegankelijk worden. Ook dat staat in de Zohar beschreven. Iedereen – Jood en niet-Jood, man en vrouw, jong en oud, al dan niet getrouwd – mag zich van nu af aan bezighouden met de Zohar. Via internet en studiegroepen over de hele wereld kan men er kennis van nemen. Ook dat is voorspeld. Ook in Amsterdam, bij het Centrum voor luriaanse kabbala, kunnen leken terecht.

Volgens kabbalisten heeft De Leon op de een of andere manier toegang gehad tot ouder materiaal. Hetzij via overlevering, hetzij omdat hij het zelf heeft gezien. Een andere mogelijkheid is dat Mozes de Leon een incarnatie is geweest was van Simeon bar Yochai of dat zijn ziel deel had aan de ziel van Simeon bar Yochai. In mystieke en orthodoxe kringen van het jodendom is dat geen uitzonderlijke gedachte. De zielen van de hele mensheid komen voort uit het totaal van 600000 zielen dat op aarde bestaat, en elk mens heeft deel aan de ziel van Adam. Alleen is niet iedere ziel van hetzelfde niveau.

Op deze manier kunnen de conclusies van Sholem overeind blijven en kan men toch volhouden dat Simeon bar Yochai de auteur/inspirator van de Zohar is geweest en De Leon de schrijver, compilator. Waarschijnlijk zal er nooit echt opheldering komen over de ware toedracht van deze kwestie en blijft het raadsel van de Zohar een mysterieuze zaak. Maar het belangrijkste is dat de inhoud van de Zohar nu voor iedereen binnen handbereik ligt.


Trouw, 17-11-2005

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB