Freeman Dyson (1923-2020): alleskunner zonder een doctorstitel


Wetenschapper Wiskunde, deeltjesfysica, sterrenkunde: niets was Freeman Dyson te gek. Als eeuwige promovendus joeg hij zijn interesses na.


Met Freeman Dyson, die afgelopen vrijdag op 96-jarige leeftijd in zijn woonplaats Princeton overleed, heeft de wereld een veelzijdig wetenschapper verloren en een scherpzinnig waarnemer van het menselijke schouwspel. Bij een symposium voor zijn negentigste verjaardag leek het alsof er sprake was van een meervoudige persoonlijkheidsstoornis. Er waren sessies over getaltheorie, deeltjesfysica, ruimtereizen, evolutietheorie, buitenaards leven, klimaatverandering en nucleaire ontwapening.

Zoals Dyson zelf zei: hij was een kikker, geen adelaar. Hij zat graag in een poeltje te genieten van de modder, waarna hij oversprong naar een andere vijver. Het verheven vogelperspectief was aan hem niet besteed. In Nederland werd hij bekend door zijn vele boeken en een optreden in de VPRO-serie Een schitterend ongeluk van Wim Kayzer.

Freeman John Dyson werd geboren op 15 december 1923 als de zoon van de Britse componist en dirigent Sir George Dyson en de jurist en sociaal werker Mildred Atkey. Tijdens de oorlog studeerde hij wiskunde in Cambridge. Zijn mathematische gaven werden snel erkend en ingezet bij de Britse bombardementen op Duitsland. Deze oorlogservaring bezorgde hem een levenslang schuldgevoel en maakte hem een overtuigd pacifist.

Bij een naoorlogs bezoek aan de Verenigde Staten ontmoette hij een groep jonge Amerikaanse fysici. Zij keerden terug uit Los Alamos en wilden de raadselen van de quantumtheorie oplossen. Onder hen Richard Feynman, de eigenzinnigste en briljantste van het stel. Het klikte onmiddellijk.

Er waren toen twee verschillende benaderingen van de deeltjesfysica. Julian Schwinger had een ingewikkeld rekenschema opgesteld dat maar weinigen begrepen. Feynman poneerde daarentegen een bedrieglijk eenvoudig tekenschema. Tijdens een lange busreis in 1948 van de westkust naar Princeton, waar Robert Oppenheimer hem een baan had aangeboden aan het Institute for Advanced Study, beleefde Dyson zijn aha-moment. Feynmans diagrammen gaven exact Schwingers abstracte algebra weer.

De geboorte van de moderne deeltjesfysica werd erkend met een Nobelprijs voor Schwinger, Feynman en de Japanner Shinichiro Tomonaga, die onafhankelijk een derde weg had gevonden. Dyson, die alles bij elkaar had gebracht, viel net buiten de boot. Maar, zoals hij later zou zeggen: het is beter als men vraagt waarom je niet de Nobelprijs gewonnen, dan waarom wel.


Leven lang in Princeton

Los van een uitstap naar Cornell zou Dyson zijn leven lang in Princeton blijven. Tot vorige week liep hij iedere ochtend naar zijn werkkamer. Hij voelde dat hij het vertrouwen van Oppenheimer had beschaamd, want hij zou de deeltjesfysica verlaten. Het was tijd voor een andere poel.

Hij wierp zich op het ontwerpen van door kernmotoren aangedreven raketten. Bestemming van project Orion was niets minder dan Saturnus. Dyson was een van de weinigen die teleurgesteld waren door de beperkte ambitie van de maanlanding. In de jaren zestig raakte hij intensief betrokken bij wapenonderhandelingen met de Sovjet-Unie. Ook was hij een van de eersten die serieus nadachten over de zoektocht naar buitenaards leven. Zijn Dyson sphere is beroemd geworden. Als een beschaving het summum van technologie bereikt, zou deze alle energie van een ster opvangen door deze te omringen met een gigantische bol, die door warmtestraling waarneembaar zal zijn. Ook fantaseerde hij over de kolonisatie van de kosmos, door zelfreplicerende robots of een ruimteark met het genetisch materiaal van alle aardse organismen.

Ondertussen stortte hij zich ook op zijn eerste liefde: de wiskunde. Zijn ideeën wisten de abstractste uithoeken van de getaltheorie te bereiken.


Sciencefictionverhaal

In de jaren zeventig ging Dyson zich ook richten op het schrijven. Hij was een auteur lang voordat hij wetenschapper werd. Op negenjarige leeftijd schreef hij zijn eerste sciencefictionverhaal, over de kleine planeet Eros die met de aarde dreigt te botsen. Bekend zijn boeken voor een breder publiek Disturbing the Universe (1979) en Infinite in All Directions (1988), en de vele artikelen voor de The New Yorker en The New York Review of Books. Zijn laatste artikel, over donkere materie, verscheen in het januarinummer. In 2018 publiceerde hij zijn autobiografie Maker of Patterns, bijna geheel samengesteld uit brieven die hij naar zijn ouders stuurde. De 19-jarige Dyson klinkt even scherp en serieus als de 96-jarige.

Ook al heeft hij een twintigtal eredoctoraten, een echte doctorstitel heeft Dyson nooit behaald. Zijn carrière ging te snel om dat tussenstation aan te doen. Als eeuwige promovendus had hij daarmee een vrijkaartje om iedere interesse na te jagen. Dat deed hij altijd met een dwarse, rebelse kijk. We grapten: als je wilt dat Freeman het met je eens is, omring hem dan met tegenstanders. Deze tegendraadsheid bracht hem ook kritiek. Vele collega’s waren teleurgesteld dat hij zich ontpopte als een klimaatscepticus. Niet dat hij de rol van de mens in de opwarming van de aarde ontkende – hij had zelfs in de jaren zeventig aan de wieg gestaan van moderne klimaatstudies – maar hij vond dat het belang werd overschat. Ook schreef hij ongeremd over de rol van magie en uitte zijn scepsis over de noodzaak van een „theorie van alles” in de fysica.

Dyson had de opmerkelijke gave op het juiste tijdstip op de juiste plek te zijn. Zo ontmoette hij Feynman op het toppunt van zijn creativiteit en was hij in Moskou net nadat Stalin stierf. Hij zag Dr. Martin Luther King, Jr. zijn beroemde toespraak houden in Washington en bezocht filmregisseur Stanley Kubrick op de set van 2001: A Space Odyssey. Dyson was de wetenschappelijke versie van Forest Gump. Toen ik dit opmerkte, antwoordde hij spontaan: „Maar Forrest Gump heb ik nooit ontmoet!”

Wat is het geheim van zo’n productief leven? Het doet me denken aan een interview met Leonard Bernstein. Na een wijdlopend vertoog zegt Bernstein: „Ik weet niet meer wat de vraag is, maar het antwoord is ‘ja’.” Dyson zei altijd ja. Tegen de wetenschap en tegen het leven.


NRC.nl, 01-03-2020 (Robbert Dijkgraaf)