Hoe Poetin religie tot wapen smeedt


President Poetin zet religie in als wapen. Hij lijkt de Russisch-orthodoxe kerk nog aan zijn zijde te hebben. Wat bezielt hen?


Al ruim twintig jaar raken de Russisch-orthodoxe kerk en het Kremlin in een steeds nauwere omhelzing. Dat heeft president Poetin en patriarch Kirill, het hoofd van de kerk, vooruit geholpen, maar ook een oorlog ingedreven. Kirill, die de regeerperiode van Poetin eerder een ‘wonder van God’ heeft genoemd, is na de invasie van Oekraïne stil gebleven. Wel noemde hij de tegenstanders van Poetin afgelopen week ‘krachten van het kwaad’.

Wie goed had geluisterd naar Poetin en de kerk, had dit kunnen zien aankomen, zegt de Russisch-orthodoxe geestelijke Cyril Hovorun, hoogleraar ecclesiologie en oecumene aan het University College Stockholm. Hij is geboren in Oekraïne, werkte als hoge geestelijke in de kerk en was adviseur van Kirill. “Binnen de muren van de kerk zag ik hoe een religieus, nationalistisch narratief werd samengesteld.”


Gevaarlijke taal

Het zat hem toen al niet lekker, zegt Hovorun. “Ik wist – een onderbuikgevoel – dat dit gevaarlijke taal was, dat het een ramp zou worden. En ik heb geprobeerd te waarschuwen. Ik heb geschreven, gesproken. Jarenlang onophoudelijk de alarmbellen geluid hierover. Ik was niet de enige hoor, er waren best veel mensen met mij die het met me eens waren. Maar zij spraken zich niet uit.”

Hij kent Kirill persoonlijk en heeft hem er destijds ook op aangesproken, zegt Hovorun. “Maar dat hielp niet. Ik heb me moeten terugtrekken. Nu zijn we hier, met de catastrofale gevolgen.”

De gevaarlijke woorden zijn omgezet in bloedige daden. Hovorun, die zich in 2012 gedwongen zag te vertrekken, is nog wel verbonden aan de Russisch-orthodoxe kerk, en probeert van binnenuit verzet op gang te brengen. Sinds woensdag gaat er een open brief rond tegen de oorlog, die intussen door 233 Russisch-orthodoxe geestelijken is ondertekend. Maar niet door Hovorun. “Ik ondersteun hem wel, maar ik vond de taal van de petitie te zwak.”


‘Rusland eindigt nergens’

Vanaf de derde regeerperiode van Poetin, die in 2012 begon, is het Kremlin met de kerk het verhaal van de ‘Holy Rus’, het Heilige Rusland, en ‘Russkii mir’, de Russische wereld, gaan verspreiden, vertelt Hovorun. “Die concepten onderbouwen de expansiedrift van Rusland, en geven het Kremlin een vocabulaire om mensen trots te maken op hun land. Hoe dat werkt was goed te zien in een geënsceneerd moment, waarop Poetin een jongetje vroeg: “Waar denk je dat Rusland ophoudt?” Hij zei zelf het antwoord voor: “Rusland eindigt nergens.”

Het was de kerkleiding die de ideologie voor Poetin heeft uitgedacht en opgeschreven, zegt Hovorun. “Ze maakten er een verhaal van west versus oost van, en haalden de ideeën van Samuel Huntington erbij, over de botsing der beschavingen. Ze zeggen: wij zijn beter dan het Westen, want óns fundament is religie en spiritualiteit.”


Wij-zij-denken

Zo’n simpele wij-zij-boodschap deed het goed op de Russische tv, zegt Hovorun. “Wij Russen, wij zijn religieus, en bijzonder, en niet zoals ‘zij’. En de ‘zij’, dat is het Westen, de Navo, en in het bijzonder de Oekraïners – zij zijn goddeloos en seculier. Het is een soort religieus populisme dat eigenlijk heel sterk lijkt op het gedachtegoed van IS en Al Qaeda. Wij hebben de enige ware religie, en de rest vertegenwoordigt het kwaad.”

Zo kreeg het zelfvertrouwen van de Rus een boost, zegt Hovorun. “Maar dat is nu zo ver opgeblazen, dat ze territoria om hen heen veroveren. Dat begon met de annexatie van de Krim, en nu gaat het om heel Oekraïne.”

Een van de academici die over deze ontwikkeling heeft gepubliceerd, is sociologe Kristina Stoeckl, van de Universiteit van Innsbruck. Zij is gespecialiseerd in de relaties tussen de kerk en staat in Rusland. “Het wij-zij-denken werd gebruikt om de oorlog in de Donbas te rechtvaardigen – alsof het een strijd was tussen het orthodoxe Oosten en homovriendelijk Europa, inclusief katholieken en West-Oekraïners.”


Godsdienstoorlog

Maar dat was nog niet de officiële lijn, zegt Stoeckl. “Voor radicale, extreemrechtse kringen in de kerk was dit al een godsdienstoorlog van de orthodoxe kerk tegen het Westen. Ik kwam weleens boekjes tegen, bijvoorbeeld in een klooster waar ik in 2015 op werkbezoek was, waar in te lezen was dat Oekraïne eigenlijk onderdeel van Rusland was. Maar dit leek een marginaal geluid, en patriarch Kirill heeft die dingen nooit zelf gezegd.”

Tot de speech van Poetin van vorige week – daar was hij zelf de vertolker van deze ideeën. Stoeckl: “Hierna durf ik met recht te zeggen: Poetin zet religie in als wapen.”

Poetin zei onder meer dat Oekraïne geen apart land is, vertelt Hovorun. “Die historische mythe stamt uit de negentiende eeuw, en komt uit een werk van de historicus Nikolaj Karamzin, die Oekraïne als een intrinsiek deel zag van Rusland. Het idee is dat ze een spirituele eenheid vormen. Ze maken een analogie met de goddelijke Drie-eenheid, die van de Vader, Zoon en Heilige Geest. Op diezelfde manier zijn Rusland, Oekraïne en Wit-Rusland een drie-eenheid, zeggen ze. In het Russisch heb je het dan over de ‘Trian God’, en de ‘Trian Rus’. Dit is imperialistisch denken, dat stamt uit een tijd van de groei van het Russische rijk, waar een theologische rechtvaardiging achter zat. Op eenzelfde manier gingen ooit het Britse en Ottomaanse rijk te werk. Deze oude, klassieke ideeën heeft Poetin vorige week afgestoft. En hij heeft niet eens de moeite genomen om ze te moderniseren.”


Oekraïense gelovigen

Poetin en de zijnen vinden dat Russisch-orthodoxe gelovigen in Oekraïne gered moeten worden, sinds een deel van de kerk in Oekraïne een paar jaar geleden van hen losbrak. Stoeckl: “De kerk en het Kremlin presenteren dit als een mensenrechtenkwestie, alsof de godsdienstvrijheid van Oekraïners die onderdeel willen uitmaken van de Russisch-orthodoxe kerk op het spel staat. Nou, ik was in 2019 in Oekraïne, en er waren hier en daar conflicten in de parochies, maar eigenlijk was ik juist onder de indruk van hoe vreedzaam dit alles verliep. Er waren geen grote problemen, en zeker niets dat erom vraagt dat er een leger voor uitrukt.”

Stoeckl: “Dit zijn valse voorwendselen. In de Donbas was het juist andersom: de rechten van ándere gelovigen dan de Russisch-orthodoxen werden geschonden.”

Poetin wordt niet alleen in eigen land gezien als verdediger van het christendom, zegt Stoeckl. “Ook alt-rechts in Europa en conservatieve christenen in de Verenigde Staten zien hem zo. Laatstgenoemden waren thuis de cultuurstrijd aan het verliezen, hebben geen idee wat Europa is, en zijn dat, net als Poetin, ook als een liberale hegemonie gaan zien die tegengehouden moest worden.”


Grote vragen

Over deze ‘global culture wars’ en wat Rusland daar bij te winnen heeft gaat het nieuwe boek van Stoeckl, dat binnenkort uitkomt. Maar ze zit sinds vorige week met grote vragen. “Het is zo vreemd: Poetin had hiermee zoveel soft power. Alle populisten aanbaden hem. Maar hij heeft het allemaal ingeruild voor een illusie van hard power, die hij niet zal krijgen.”

Waarom wilde de kerk of Kirill dit zo? Volgens Hovorun gelooft Kirill niet echt zelf in het verhaal, maar kwam het hem goed uit. “Ik zie het zo: Poetin had behoefte aan een ideologie en de kerk heeft hem die aangeboden, verkocht, als een intellectueel product, in ruil voor geld en andere dingen op hun wensenlijstje.” Grondwetswijzigingen die er op verzoek van de kerk zijn gekomen zijn: één die homorelaties onmogelijk maakt en één die blasfemie verbiedt. Hovorun: “Het probleem is dat het hem deze oorlog indrijft”.


Liefhebben

Hovorun ziet van afstand met moeite aan hoe men met zijn geloof aan de haal gaat. “Poetin presenteert zich als een orthodoxe gelovige, maar hij heeft het nooit over het liefhebben van je naasten. Dan weet je al: dit is níet orthodox.”

Sowieso behelst het religieus-nationalistische verhaal van het Kremlin en de kerk niet per se een diepgeworteld geloof. De meeste mensen in Rusland die zich orthodox noemen, geloven niet in God. Hovorun: “Ze hebben een cultureel christendom ontworpen. De Wit-Russische dictator Loekasjenko bijvoorbeeld heeft zich herhaaldelijk een ‘orthodoxe atheïst’ genoemd. Het gaat hen om een culturele identiteit. Dit maakt het verhaal ook geschikt voor Russische moslims. Ook de moorddadige Tsjetsjeense leider Ramzan Kadirov heeft zijn troepen gestuurd naar Oekraïne. De meeste van hen zijn overigens gedood, inmiddels. Hij en Poetin geloven in hetzelfde: een strijd tegen het duivelse Westen. En de satan moet in Oekraïne bevochten worden.”

Voor Stoeckl blijft het een mysterie waarom de Russisch-orthodoxe kerk zich zo verstrengelde met de staat. Het was niet alsof ze geen keuze hadden, zegt ze. “Het was in elk geval geen noodzaak of lijfsbehoud. Het was niet de enige manier voor de kerk om te overleven, zoals je in de Sovjettijd zag toen de kerk zwaar onderdrukt werd. Ik wijt het vooral aan een gebrek aan fantasie over wat de kerk zou kunnen zijn.”


Duizenden geestelijken

Ze heeft de afgelopen jaren gezien hoe, net als Hovorun, veel mensen die ietsje progressiever en vrijdenkend waren, hun banen in de kerk zijn kwijtgeraakt. Of de open brief van de geestelijken iets uit zal richten, durft ze niet te zeggen. “Het is wel heel bijzonder.” Maar tegenover de honderden geestelijken die ondertekend hebben, zijn er duizenden geestelijken die dat niet hebben gedaan. Stoeckl: “En het is wel héél voorzichtige taal: er is een duidelijke verantwoordelijkheid voor deze oorlog, maar die benoemen ze niet.”

Als de Russisch-orthodoxe kerk blijft zwijgen, zullen de gevolgen immens zijn, zegt Stoeckl. “Nu dit huwelijk tussen de patriarch en het Kremlin er eenmaal is, kunnen ze hier niet meer uit. Het zal ze beiden ten val brengen. De kerk heeft al een hele hoop van zijn geloofwaardigheid verloren. Kirill wilde dat de kerk het Kremlin zou steunen. Maar nu voert Rusland oorlog tegen zijn eigen gelovigen, en hij doet niets.”


Theologie en fascisme

Het is niet voor het eerst in de geschiedenis dat een nationalistische ideologie verweven raakt met theologische noties, zegt Hovorun. “Na de Eerste Wereldoorlog, toen nazisme en fascisme opkwamen in Europa, raakten veel theologen hierin verstrengeld. Wat we nu zien in het Rusland van Poetin is een heropleving van de jaren dertig. Het is goed vergelijkbaar met Mussolini, die ook aan de macht kwam dankzij het idee dat Italië nu nog maar een kleine natie was die vernederd was, en de grandeur van het Romeinse rijk wilde herstellen. Hij poseerde trouwens ook met ontbloot bovenlijf, net als Poetin. En de kerken steunden hem in die tijd. Op dezelfde manier steunt nu de Russisch-orthodoxe kerk dit quasi-fascistische, of misschien wel puur fascistische regime. Al druk ik me nu misschien heel sterk uit.”

Aan dat verleden houdt Hovorun zich ook vast voor een uitweg. Hij pleit voor het de-poetiniseren van de kerk. “Net zoals de theologie in West-Europa na de Tweede Wereldoorlog ook is gedenazificeerd, nadat die eerst was genazificeerd. Men verspreidde bijvoorbeeld de gedachte dat Jezus geen jood was.”

Het hoofd van de onafhankelijke Oekraïens-orthodoxe kerk, de metropoliet Epiphanius, vergeleek Poetin afgelopen week met de antichrist. Hovorun gebruikt zelf ook al zulke grote, demoniserende woorden: in 2015 gebruikte hij die term voor de Russische president. Hij staat daar nog steeds achter, zegt Hovorun. “Het is sterke taal, maar dat is het enige dat helpt om religieuze mensen wakker te schudden die zijn geïnfecteerd door deze propaganda. Alleen zo kun je hun betovering doorbreken.”


Hoop

Nu de woorden van de kerk en Poetin in daden zijn omgezet, hoopt hij dat er een bewustwording op gang komt, zegt Hovorun. “De oorlog toont het gevaar aan van dit verhaal. En om mijn vergelijking met het Duitsland van de jaren dertig door te trekken: er waren toen maar enkelingen die zich kantten tegen de nazi’s. Pas na de oorlog werd het een groot onderwerp en wilden mensen er vanaf.”

Tegelijkertijd is het eigenlijk al te laat, zegt hij. “Het is nu oorlog, en mensen sterven door deze ideeën. Niemand weet hoeveel mensen er nog doodgaan. En of Poetin kernwapens zal gaan gebruiken. Het is de vraag of we dat overleven. Zo ja, dan is het eerste wat we moeten doen, zorgen dat we dit niet nog eens laten gebeuren.”


Trouw, 04-03-2022 (Marije van Beek)