Een duur feestje van gelijkgezinden


Onmacht. Dat voelde Joris Luyendijk bij de verslaggeving over Davos dit jaar. Bedrijfsleiders presenteren zich als filantropen, zonder zich ergens voor te moeten verantwoorden. Journalisten worden getolereerd of gebruikt door pr-bureaus.


Op een vlucht vanaf het zakenvliegveld London City Airport raakte ik eens aan de praat met iemand die werkte voor een wereldwijd bekend modemerk. Hij was daar de chief financial officer, ‘hoofd boekhouding’. Door een vergissing van de luchtvaartmaatschappij was ik in de businessclass beland en het mooie is: als je daar zit, rekent iedereen je tot een medelid van de mondiale corporate elite. Doe een pak aan, lach vriendelijk en spreek met twee woorden, en je kunt alles ter sprake brengen.

Wat ik me nu weleens afvraag, zei ik tegen de cfo, nadat we beiden vriendelijk geroutineerd de gratis champagne hadden afgeslagen – het was ook pas halfnegen in de ochtend: ‘Waarom betalen jullie jullie arbeiders in Azië niet wat meer? Die lonen zijn zo’n klein deel van jullie totale kosten. Dat zou een ongelofelijk verschil maken in het leven van die mensen en hun kinderen.’

De cfo glimlachte begripvol. Ze hadden het daar weleens over gehad in de raad van bestuur. Het probleem was dat de aandeelhouders dat nooit zouden pikken. Die eisen maximale winst. Je wordt ook kwetsbaar voor een vijandige overname door een ‘activistische’ groep beleggers die, eenmaal de baas, die lonen weer naar het minimum terugduwt. Zo gaat namelijk het bedrijfsresultaat omhoog en dus de koers. De beleggers verkopen hun aandelen weer (‘stappen uit’) en strijken de winst op. Laatst nog werd Unilever bijna in dat scenario getrokken. Wanneer je als nieuwe eigenaar al die duurzaamheidsprogramma’s van de levensmiddelengigant eruit snijdt, blijft er meer winst over. Unlocking value heet dit in de businessclass.

Deze mediaweek stond in het teken van het World Economic Forum (WEF) in Davos. Daarover lezend, moest ik denken aan die cfo. Het ‘thema’ dit jaar in Davos was creating a shared future in a fractured world: een gedeelde toekomst scheppen in een versplinterende wereld. ‘Thema’ is prettig vrijblijvend en een stuk minder verplichtend dan ‘agenda’. Evenmin toevallig leek de werkwoordsvorm creating, dus zonder een persoonsvorm. Niet ‘hoe wij die toekomst gaan scheppen’, maar gewoon: ‘scheppen’.

Wat zou de cfo zich in Davos thuis hebben gevoeld. Zijn bedrijf deed net als veel van de miljardairs en multinationals aan filantropie. Daarin lag voor hem namelijk de enige oplossing die hij zich kon voorstellen: het economische systeem blijft onveranderd, maar er kan van alles worden verbeterd aan de meest zichtbare uitwassen van dat systeem.


Dollarmiljardairs

Deze krant had dit jaar opnieuw een eigen verslaggever in Davos, Ruben Mooijman. Zijn serie stukken ging bijvoorbeeld over gendergelijkheid (DS 24 januari), over het plotselinge zelfvertrouwen bij Europese delegatieleden (DS 25 januari) en over de wijze waarop fintech-bedrijven (een samentrekking van ‘finance’ en ‘technologie’) in Davos proberen journalisten te interesseren voor hun vondsten (DS 23 januari).

De meest treffende tegenstelling zat in het artikel over een rapport van Oxfam Novib dat er iedere twee dagen een dollarmiljardair bij komt, terwijl ’s werelds miljardairs gezamenlijk het afgelopen jaar hun vermogen met meer dan 700 miljard dollar zagen toenemen (DS 22 januari). Daartegenover stond dan het verhaal over de 40 miljoen mensen in de wereld die het bestaan van een slaaf hebben, bijvoorbeeld als volstrekt onderbetaalde en overvraagde werknemer in een Aziatische of Afrikaanse fabriek die kleding maakt voor bekende modemerken. ‘Kan Davos de moderne slaven bevrijden?’ was de kop van dat stuk (DS 26 januari). Antwoord: er komt een internationaal fonds om ze te helpen. Budget: anderhalf miljard dollar. Dat is minder dan het vermogen van ’s werelds miljardairs per dag toeneemt. En hoe groeit dat vermogen zo snel? Onder meer doordat de koersen van de bedrijven waarin zij hun rijkdom beleggen zo hoog staan. De winsten zijn namelijk enorm hoog, weet u. Wat daarbij ook helpt: multinationals hebben net zo lang gelobbyd tot ze nauwelijks of geen belasting meer betalen.

De Davos-artikelen in deze krant waren stuk voor stuk kritisch en informatief en misschien juist daarom bleef ik achter met een somber en zelfs licht wanhopig gevoel over de wereld in het algemeen en de journalistiek in het bijzonder.


VN vs. Davos

Laten we eens teruggaan naar de jaren negentig, toen de wereld ook al eenmaal per jaar onder massale media-aandacht samenkwam om de staat van de mensheid door te nemen. Ik heb het over de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties. Dat was de tijd waarin iedere krantenlezer de naam van de secretaris-generaal van de VN kon noemen, en vaak ook diens voorganger. Het was de tijd dat de term ‘internationale gemeenschap’ op de lippen van iedere westerse leider lag bestorven, terwijl in Zuid-Amerika, Zuid-Afrika, Indonesië, Oost-Europa en Rusland de democratie leek te worden omarmd.

Twintig jaar later lijkt die democratie op veel plekken hard op haar retour. De consultancy en specialist legale belastingontwijking PWC gebruikte Davos deze week om de naambekendheid op te schroeven met een rapport waaruit blijkt dat de leiders van multinationals in Europa en Zuid-Amerika nergens zo bang voor zijn als voor ‘populisme’.

Om kort te gaan: de economie is de afgelopen twee decennia met volle kracht verder geglobaliseerd. Maar de democratie niet. Er is in de verste verte geen wereldregering of een geloofwaardige internationale gemeenschap die op mondiale schaal kan spreken en handelen namens de wereldbevolking. In dat vacuüm zijn miljardairs en multinationals in veel opzichten nu sterker gegroeid dan staten. Zie hoe ze staten tegen elkaar uitspelen op zoek naar het laagste – zeg maar homeopathische – belastingtarief. Hoe bedrijven landen chanteren over milieunormen en sociale rechten. En zie hoe het profiel van die miljardairs en multinationals navenant is gegroeid.

Niets belichaamt die verschuiving beter dan Davos. Vergelijk allereerst de vraag van ‘toegang’. Bij de Verenigde Naties geldt uiteraard een duidelijke hiërarchie, allereerst tussen de houders van een permanente zetel en de rest. Maar ieder land heeft het recht lid te worden. Met zo’n lidmaatschap komt ook voor het armste land spreektijd en vooral ook stemrecht. Bij de Algemene Vergadering worden ieder jaar stapels moties ingediend die daarna aan stemming worden onderworpen. Zo heb je, heel even en verre van perfect, een soort embryonaal wereldparlement. Wie de stemming over bijvoorbeeld de onafhankelijkheid van Taiwan door de jaren heen vergelijkt, ziet hoe de wereld zich langzaam meer naar China (tegen) en minder naar de VS (voor) voegt.

Het frappante van de Algemene Vergadering is dat dictaturen daar het spel van de democratie moeten spelen: zich verantwoorden in debatten, de ‘case’ maken voor de eigen voorstellen, en voor belangrijke resoluties ‘stemmen’ ronselen en ruilen. De democratieën op hun beurt kunnen thuis ter verantwoording worden geroepen, in het parlement, en anders wel door hun journalisten en opiniemakers. De journalistiek heeft in deze opzet een natuurlijke en essentiële rol. De verhalen die ze vanuit New York naar huis stuurt, spelen weer een rol in het nationale debat dat vervolgens weer de internationale standpunten voedt.

Vergelijk dit met Davos. Dat ligt niet zoals de Algemene Vergadering van de VN midden in een wereldstad, maar afgelegen en onbereikbaar in de Zwitserse Alpen. Toegang kost een fortuin, en de agenda wordt bepaald door oprichter Klaus Schwab. Net als bij de VN houden wereldleiders toespraken, maar nu zonder democratische inbedding. Ze vertellen hun verhaal en vertrekken weer. Het idee dat ze zich in Davos zouden moeten verantwoorden en dat hun beweringen daarna in de vorm van resoluties aan de naties van de wereld worden voorgelegd …


Fooien uitdelen

Dit is geen lofzang of idealisering van de extreem bureaucratische en bij crises doorgaans vrijwel machteloze Verenigde Naties. Het gaat hier om legitimiteit, recht van preken en de macht over het podium. In Davos worden journalisten getolereerd dan wel door pr-bureaus gebruikt om het ‘profiel’ van hun klant te versterken. Journalisten mogen daar dan al dan niet snedige stukjes en verhaaltjes over maken. Maar de journalist als onderdeel van een heel democratisch proces … Het is geen toeval dat Mooijman bij de redactie economie werkt en niet bij de politieke redactie.

Een diep gevoel van onmacht, dat voelde ik bij de verslaggeving over Davos dit jaar. Hoe kun je als samenleving bedrijven ter verantwoording roepen die enerzijds keihard lobbyen om de rechten van werknemers te slopen en de belastingen te ontwijken, en die anderzijds in Davos vrome woorden komen spreken over een ‘gedeelde toekomst’ en wat breed uitgemeten fooien uitdelen aan de soort goede doelen die nu even in de mode zijn? Daarvoor heb je een oppositie nodig die degelijke kwesties agendeert en met moties, demonstraties, publiek onderbouwde alternatieven en andere publieke interventies de publieke opinie mobiliseert. Waar was de oppositie in Davos en veel belangrijker nog: welke instrumenten heeft zo’n oppositie om debat, synthese en daarna maatregelen af te dwingen?

Veel van de grootste problemen van onze tijd zijn mondiaal van aard en vergen een mondiale politieke oplossing. De wetten rond eigenaarschap en aansprakelijkheid die grote bedrijven nu in staat stellen – en door de concurrentie zelfs bijna dwingen – om de mensheid uit te buiten en de aarde kaal te vreten, zijn het product van een politiek proces. We kunnen ook andere wetten aannemen, en dan krijg je ander gedrag.

De Algemene Vergadering droeg althans de belofte in zich dat zo’n mondiaal politiek proces in ontwikkeling was. Davos biedt een heel ander toekomstbeeld: afgeschermde miljardairs en ceo’s (Engels voor de ‘hoogste baas’) die netwerken met elkaar en met politici – van wie velen na hun politieke carrière doorstromen naar datzelfde mondiale bedrijfsleven.

En dan worden in Davos ook nog de veroorzakers en profiteurs van de huidige orde voorgesteld als degenen die aan de oplossing werken en een ‘gedeelde toekomst’ scheppen. Kritische journalisten zoals van De Standaard staan erbij en schrijven het op. Althans, zolang het WEF er belang in ziet om ze nog toe te laten. Want zo liggen de machtsverhoudingen in deze versplinterde wereld.


DS, 27-01-2018 (Joris Luyendijk)