Ik was twintig in 1980


Het is een nauwelijks te bevatten aberratie dat we dertig jaar na de vorige fundamentele crisis, weer voor de onbetaalbaarheid van ons sociaal systeem staan. De generatie die het in de jaren tachtig al eens meemaakte toen ze de arbeidsmarkt probeerde te betreden, kijkt onthutst en bang toe hoe het opnieuw gebeurt. Zijn er dan geen lessen getrokken?


Ik was twintig in 1980. Zoals mijn leeftijdsgenoten studeerde ik aan de universiteit. We waren de eersten die dat konden in de twee families waaruit we waren voortgekomen. De democratisering van het hoger onderwijs, niet onze verdienste maar die van de vorige generatie, had dat mogelijk gemaakt. Maar de decennialange groei die er de motor van was geweest, was midden de jaren zeventig ruw tot stilstand gebracht. Ons perspectief beperkte zich tot de verwachting dat we na het behalen van ons diploma werkloos zouden worden of, als we geluk hadden, in een uitzichtloos nepstatuut zouden belanden.

Nu ronden we met zijn allen de kaap van de vijftig. Onze moeizame start, zo dachten we, lag in het verleden. Gearchiveerd onder 'nostalgie', op te diepen bij een goed glas onder oud-strijders. Maar net nu we de 'culture of contentment' wilden omarmen, breekt opnieuw crisis uit. Een crisis die uitzichtlozer en bedreigender lijkt dan onze vorige.

Het is voor mijn generatie een nauwelijks te bevatten aberratie. Hoe is het in godsnaam mogelijk dat we dertig jaar later opnieuw op het startvak zijn beland? Het zijn toch leeftijdsgenoten van ons die aan de macht zijn, in de politiek, het bedrijfsleven en de media. Hoe kunnen zij vergeten zijn wat ons toen overkwam? En hoe kan het dat we bezig zijn dezelfde fouten te maken, hetzelfde onvermogen te etaleren om van denken naar doen te gaan?

De geschiedenis herhaalt zich nooit precies. De omstandigheden toen en nu zijn niet dezelfde. Het is fair om te zeggen dat we er in 1980 slechter voorstonden dan anno 2010: de concurrentiekracht was volkomen uitgehold. We hadden domweg de fenomenale stijging van de olieprijs laten doorsijpelen in onze lonen via een ongetemd indexeringsmechanisme. We voerden dure petroleum in en voorheen solide jobs uit. Fabrieken die de naoorlogse welvaart hadden gerealiseerd, stonden in enkele maanden tijd voor het faillissement. De overheid had geprobeerd de werkloosheid op te slorpen door zelf massaal mensen in dienst te nemen. Daardoor was de staatsschuld geëxplodeerd. Ministers gingen tegen elkaar in staking, regeringen vielen zonder ooit aan regeren te zijn toegekomen. Een schier eindeloos inleveringstijdperk startte.

Maar dat klinkt toch bekend? De oorzaken van de nieuwe crisis zijn natuurlijk verschillend. De financiële crisis noopte onze regeringen om de Schatkist te plunderen om de banktegoeden van de burgers te vrijwaren. De sanering van de openbare financiën, die eerlijk gezegd al een jaar of tien stillag, werd in een paar weken ongedaan gemaakt. De overheidsschuld, die zonder dat we er nog veel voor deden goed op weg was naar de Maastrichtnorm van 60 procent, is weer tot honderd procent van het bruto binnenlands product geklommen. De werkloosheid stijgt, maar omdat de bedrijven een financieel stootkussen hebben opgebouwd, loopt de economie nog niet helemaal vast. Hopelijk volstaat dat om de meesten van die ondernemingen te laten overleven tot we ons door onze grote buurlanden uit de recessie kunnen laten trekken.

We moeten nog niet gaan panikeren. Maar voor mensen van mijn generatie is het relletje over de vraag of we het Griekenland aan de Noordzee zijn of kunnen worden nogal ridicuul. Natuurlijk kan dat gebeuren! We zijn het tenslotte al eens geweest: de zieke man van Europa, wegzakkend in financiële ellende, onbestuurd, met verval van de infrastructuur alom. Tactisch is het gevaarlijk om dat rond te bazuinen - de financiële markten luisteren mee - maar intellectueel is het oneerlijk om die dreiging te negeren. In 1980 was de crisis, begonnen na de eerste olieschok, al zes jaar bezig. Nu zijn we nog maar pas in jaar drie. Wie durft te beweren dat hij weet waar we over nog eens drie jaar zullen staan?

Wat we meemaken heeft immers maar zeer gedeeltelijk met de schandelijke ontsporing in de banksector te maken. Je zou zelfs kunnen zeggen dat de overdrijvingen in de kredietverlening hebben verhinderd dat al vijf of tien jaar eerder de barsten in ons economisch weefsel zichtbaar werden. Zolang het goedkope geld rondklotste, bleef de wereldeconomie fors groeien. Zelfs een land dat stelselmatig aan concurrentiekracht inboette en marktaandelen verloor, kon per saldo rijker blijven worden. Het enige probleempje was dat andere landen sneller vooruitgingen. Maar hoe erg was dat?

Erger dan we dachten in ieder geval. Het verrafelen van ons industriële weefsel is vergevorderd. De jaren waarin de Bel-20 maar bleef stijgen, maakten ons blind voor het feit dat de Belgische topbedrijven die daarin figureren hun winst steeds meer in het buitenland gingen halen. De bankiers speculeerden op buitenlandse vastgoedmarkten en effecten, de industriëlen verkasten naar lagelonenlanden en groeiregio's. Het andere grut werd opgekocht door multinationals.

Het wordt duidelijk dat het niet volstaat dat we elkaar verfijnde schotels voorzetten in chique restaurants, elkaar dure lofts verkopen of elkaar verzekeringen en aandelen aansmeren. Een loutere diensteneconomie, zeker op de schaal van België, is theoretisch denkbaar. Maar dan alleen als we die diensten internationaal kunnen vermarkten en daarmee de valuta verwerven waarmee we de goederen kunnen invoeren die we niet meer zelf produceren. Daar staan we mijlenver vanaf. Of we nu nieuwe, toekomstgerichte industrieën willen aantrekken of banken, vermogensbeheerders en consultants: de uitdaging is dezelfde. We hebben een superefficiënte overheid nodig die snel gerichte maatregelen kan nemen om investeerders aan te trekken. Die overheid moet weten welke prioriteiten ze daarbij nastreeft en een actief onthaalbeleid voeren. Denken dat een beetje goede wil zal volstaan, is waanzin. Keuzes voor de sectoren waarin we willen uitblinken, zijn dringend noodzakelijk. En vervolgens beslissingen die het ondernemen en investeren in die sectoren aantrekkelijk maken. Ook al zetten die bestaande zekerheden op de helling.

Ierland koos er jaren geleden voor om een financiële-dienstenparadijs te worden. Finland zette na de instorting van de Sovjet-markt noodgedwongen in op mobiele telefonie. Beide modellen zijn intussen op hun limieten gebotst. Maar een tijdlang heeft die strategie goed gewerkt. Het is niet omdat ze nadien te afhankelijk werden van hun eenzijdige keuzes, dat het voor die landen bij aanvang geen goed idee was. Beter in ieder geval dan te hopen dat er bij de volgende herleving wel wat voor ons van de kar zal vallen zonder dat we een doelgericht beleid voeren.

De generatie die twintig was in 1980 moet, voor ze de fakkel doorgeeft, die sociaal-economische en politieke transformatie realiseren. Ze is het aan zichzelf verplicht om dat beter en dus sneller te doen dan haar voorganger. En ze is het verplicht aan haar kinderen die anders een onbetaalbare erfenis torsen. Maar mijn generatie is bang. We zijn met weinig begonnen, maar we hebben wel iets opgebouwd. We hebben veel te verliezen en dat dreigt ook te gebeuren.

Onze leiders zeggen ons dat we langer zullen moeten werken. Dat is slikken, na vijfentwintig jaar rat race, maar we weten dat het onvermijdelijk is. De vraag is echter niet of we langer willen werken, maar of we dat zullen kunnen en mogen. Omdat we geen nieuw economisch draagvlak hebben kunnen bedenken, persen we het bestaande tot in het absurde uit. Er wegen drie factoren op onze concurrentiekracht: we kunnen de rentelasten uit het verleden, en de nieuwe die er zijn bijgekomen niet wegtoveren. Alleen de besten en fitsten onder ons mogen aan het arbeidsspel blijven deelnemen, de anderen worden betaald om niets te doen. En ons dure overheidsapparaat prijst ons uit de markt.

De schaduw van een nakend faillissement hangt over deze generatie. En dat op het ogenblik dat nog andere paradigma's aan het schuiven zijn. Dat we beter zelf iets extra's deden voor ons pensioen, dat wisten we in 1980 al, nog voor we ons pensioennummer hadden. Maar de opeenvolgende beurscrashes hebben dat plan doorkruist. En straks gaat misschien de inflatie weer hollen omdat er tijdens de bankencrisis te veel geld is bijgedrukt. Wat blijft er dan van onze spaarzin over?

We hebben in de voorbije dertig jaar onvoorstelbare doorbraken beleefd, die niemand voordien voor mogelijk zou hebben gehouden: de val van de Muur en het einde van de Koude Oorlog. Een Europese Unie met 27 leden. De euro, gezamenlijk betaalmiddel in zestien lidstaten: een formidabele overwinning van de rede op het sentiment. Ontzagwekkende ontwikkelingen in informatie- en communicatietechnologie. Allemaal motoren voor ontwikkeling die in het diepste van de vorige crisis ondenkbaar waren, maar nu vanzelfsprekend zijn.

Tegenover die winstpunten staat de dreiging van tektonische verschuivingen. Akelig voor een generatie die oorlog slechts uit de tweede hand kent. Hoelang blijven de Verenigde Staten nog een grootmacht nu ze hun spilzucht bij de Chinezen moeten afbetalen? Hoe slaagt het amechtige Europa erin een baken van stabiliteit te blijven in zo'n kantelende wereld? En welke ontwrichtende invloed gaat er van de klimaatopwarming uit? Dan hebben we het nog niet eens over mogelijk nucleair terrorisme of de onhoudbare armoedekloof in een wereld waarin de verste plek op hooguit 24 uur vliegen ligt.

Het is niet moeilijk om je te laten verlammen door de uitzichtloosheid van problemen. Een van de schaarse voordelen van vijftig te zijn in 2010 in plaats van twintig in 1980 is dat je weet dat doemdenken niet onvermijdelijk is. Omdat je het al eens hebt meegemaakt.

Toen al is het aangetoond: de uitweg bestaat. Maar we moeten hem wel zelf banen. De eerste stap daartoe is onszelf toe te laten kansen te zien waar anderen slechts miserie ontwaren. Dat onze overheid slecht werkt is dramatisch, maar ook een opportuniteit tot verbetering. Dat onze arbeidskosten te hoog zijn valt niet meer te betwisten. Maar dat zal ons nu wel dwingen een nieuw evenwicht te zoeken tussen bescherming en activering. Een rollende rentesneeuwbal dreigt ons te verpletteren, maar we hebben hem al eens eerder gestuit en dat kunnen we opnieuw.

Niets zegt dat het makkelijk wordt. Dat was het de vorige keer ook niet. Dit wordt pijnlijk en het gaat lang duren. Daarom blijft het zo wraakroepend dat de inspanningen van de jaren tachtig en negentig niet beter zijn gekoesterd in het afgelopen decennium. Daarom is de zalvende toon van de gouverneur van de Nationale Bank fout en de striemende tekst van Frank Vandenbroucke terecht. Er moet wat gebeuren. Het moet nu en het moet hard. Maar net zoals dertig jaar geleden ligt de sleutel bij vernieuwde groei en dus bij innovatie en concurrentiekracht. Louter rekenen op het herverdelen van een afbrokkelende koek brengt ons nergens. De staatsschuld is niet vanzelf verdwenen, zoals PS-minister van Begroting Guy Mathot destijds voorspelde. Ze is zelfs niet verdwenen. Ze is niet eens afgenomen. Ze is, voor we het uit gemakzucht weer lieten schieten, gekrompen in verhouding tot onze groeiende welvaart. Als we aan één ding dringend behoefte hebben, dan wel aan het geloof dat we dat exploot nog eens kunnen realiseren.


DS, 20-02-2010 (Bart Sturtewagen)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB