Handleiding voor helden


We leven in tijden van personencultus. In de plaats van de partij komt de politicus, in de plaats van de kerk de paus. Dat wijst op verval. De held vervangt de droom. De held wordt de droom. Hij verslindt de gedachte en voedt de hoop.


Is er een alternatief voor heldendom? Ideologieën ondergroeven in de twintigste eeuw hun eigen geloofwaardigheid, doodjammer. Cynisme dan? Ook dat heeft zijn langste tijd gehad. De maatschappelijke status van de cynicus is de laatste jaren geruisloos afgenomen. Jean-Pierre Van Rossem zou vandaag niet meer aanslaan. Het wordt steeds duidelijker dat cynisme niets anders is dan gesublimeerde onmacht, de schamele wraak van wie zelf in het leven is mislukt en de samenleving daarvan de schuld geeft.

Er rest ons niets anders dan het heldendom. Helaas, mensen zijn geen helden. Dus volgt na een tijd de ontmaskering. Ook die geeft de burger moed. Het besef dat de gewezen held geen haar beter is dan wijzelf, misschien zelfs slechter, krikt tijdelijk ons zelfbeeld op. Sta mij toe te denken aan Jezus Christus. Als een held door het volk toegejuicht in Jeruzalem, stierf hij enkele dagen later aan het kruis.

Hedendaagse politici zien het gevaar. Ze sloven zich uit om zich kwetsbaar te tonen en verontschuldigen zich vlotjes voor begane vergissingen. Maar helaas, als ze werkelijk klasse hebben, beschermt dat hen niet tegen de heldenstatus. Integendeel, het vergroot hem. Menselijke helden, daar kijken wij naar uit. Terwijl er een contradictie bestaat tussen menselijkheid en heldendom. Een held is immers iemand die kop in kas voor het absolute gaat, nooit versaagt, niets en niemand vreest. Onmenselijk is, dus. Heldendom vervreemdt.

Hoe valt eraan te ontsnappen? Misschien moeten helden schijn en pose radicaler overboord gooien. Een algemeen aanvaarde vertaling van deze gedachte is dat woord en daad met elkaar in overeenstemming moeten zijn. Dat bepaalt in grote mate de geloofwaardigheid van alle mensen die de ambitie koesteren om anderen te beroeren. Jacques Gaillot, de bisschop van Evreux die in januari 1995 op pauselijk bevel werd afgezet, oogstte op dat punt kritiek. Hij pleitte voor menselijke warmte, voor openheid, maar toonde zich meedogenloos veeleisend tegenover zijn medewerkers. Warmte uitstralen bleek een beenhard bedrijf te zijn. Toch heb ik begrip voor Gaillot. Een mens is niet gemaakt om helemaal consequent te leven. Er kunnen redenen zijn, zoals de zwakheid van het vlees of het gebrek aan morele moed, waardoor er een kloof blijft bestaan tussen woord en daad.

Erger is de kloof tussen woord en gedachte. Wij praten maar raak in ons leven. Vroeg of laat komt het moment waarop wat we zeggen niet meer in overeenstemming is met onze stilaan gewijzigde overtuiging. Dat de retoriek de plaats inneemt van de gedachte, een beetje zoals de held verrijst uit de as van de ideologie. Ziedaar nochtans de kern van een authentiek leven: het is niet zo belangrijk dat anderen geloven wat je zegt. Je moet het zelf geloven. Wie retorisch bevlogen is, overkomt soms het tegendeel. Hij overtuigt anderen van een gedachte die hijzelf al lang heeft verlaten.

Een voorbeeld? Laat ik het niet over mezelf hebben. Mooier is een scène die de briljante Nederlandse stilist Adriaan Morriën (1912-2002) beschrijft in zijn boek Plantage Muidergracht, gepubliceerd in 1988. De eerste ontmoeting met de vermaarde schrijver Victor E. van Vriesland (1892-1974). Morriën bewonderde hem wegens twee weinig Hollandse eigenschappen, spirituele slagvaardigheid en briljante achteloosheid bij het voeren van conversaties in het Frans. Helaas, het gesprek met Van Vriesland viel tegen. Diens blik was interessant en raadselachtig, maar ook dof en koud. 'Ondanks het vuur van de conversatie leek zijn bloed niet warm en zijn bloedsomloop traag.' IJdel was hij, en eerzuchtig. Ontgoocheld besluit Morriën: 'Het leek mij in tegenspraak met de rest en het ontnam aan zijn wanhoop de kans op grootheid waardoor onherbergzame landschappen of grillig gevormde dieren ons schokken. Hij liet zich in met een wereld waarvan hij zich had afgewend.'

Het is niet heel erg wanneer je er niet in slaagt je woorden in daden om te zetten. Zolang je niet probeert, vooruit gestuwd door retoriek en ijdelheid, anderen te overtuigen van denkbeelden die je in je hart hebt verlaten. Je moet niet in jezelf geloven. Maar je moet wel jezelf geloven. Dat verkleint de kans dat je ooit een held wordt.

Rik Torfs is professor kerkelijk recht en CD&V'er


DS, 07-10-2010

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB