Kennis als leefstijlkeuze

Ignaas Devisch


Afgelopen week beweerde een volwassen man in volle ernst op Twitter dat het nationaalsocialisme een links project was. Want ja, ‘het woord socialisme komt erin voor’. Ondanks alle aangeleverde bewijsvoering van het tegendeel wou de Twitteraar niet wijken. Waarom het ‘linkse’ nationaalsocialisme vervolgens ten oorlog was getrokken tegen de communistische Sovjets, nou, dat zou hij later nog wel ophelderen. Helaas is dat soort nonsens schering en inslag op het net. Extreemrechtse groeperingen verspreiden er desinformatie in de hoop het wereldbeeld van een grote groep mensen te vertroebelen. Dat ze erin slagen, mag ons zorgen baren, want het gaat om de democratie.


Om te beginnen toont het bovenstaande aan dat er soms bedroevend weinig feitelijke kennis aanwezig is over enkele diepdonkere pagina’s van onze recente geschiedenis. Wie geen historisch inzicht heeft, is makkelijker vatbaar voor manipulatie en desinformatie. In een wereld die onophoudelijk informatiestromen op ons afstuurt, is de mogelijkheid tot kritische evaluatie en kadrering van feitenkennis cruciaal om je staande te houden. Hoeveel onwetendheid kan een democratie zich veroorloven?

Maar dit is meer dan een kennis*probleem alleen. Waarom en wanneer zijn we bereid iets voor waar aan te nemen? De Duitse auteur Thomas Mann lanceerde ooit de term Glaubensunwilligkeit om duidelijk te maken dat sommige gebeurtenissen zo erg of angstaanjagend zijn dat velen niet willen geloven dat ze hebben plaatsgevonden. Denk gerust aan het bestaan van de concentratiekampen. Het voorbeeld op Twitter gaat veeleer om Glaubenswilligkeit: iets per se willen geloven omdat je graag hebt dat het zo geweest zou zijn of omdat er een tijdskader is waarin bepaalde dingen acceptabeler zijn. De aanvaarding van feiten gebeurt nu eenmaal binnen een emotionele en politieke context die mee bepalen welke zaken we als waarheid beschouwen.

Het gaat hier niet om strapatsen van het brein dat ons als een op zichzelf opererende entiteit met neurologische illusies de verkeerde kant opstuurt. Wel om het maatschappelijke en ideologische veld waarin wij leven. In linkse tijden zijn we vatbaar voor linkse propaganda, in rechtse tijden voor het omgekeerde. Toen was het systeem de hoofdoorzaak van alle ellende. Nu zijn het de migranten, en de negatieve berichtgeving erover gaat erin als zoete koek. Als er enige tijd geen nieuwe filmpjes opduiken van migranten die zich misdragen, is dat voor velen een bewijs uit het ongerijmde dat de linkse leugenpers de waarheid verbloemt of achterhoudt. Dan heb je letterlijk altijd gelijk.

Daarmee zijn we bij de derde factor aangekomen die verklaart waarom internetpropaganda goed werkt. Het motto van onze tijd is ‘wees jezelf’. Negatief vertaald kom je dan uit bij ‘bemoei je niet met mijn leven’. We hebben allemaal recht op onze eigen waarden en overtuigingen. Mooi, maar als dat ertoe leidt dat we ons wereldbeeld alleen samenstellen op basis van wat wij graag hebben, dreigen we arbitraire voorkeuren op één lijn te plaatsen met harde feiten. Dat proces is al een tijdje aan de gang en is sterk voelbaar op het terrein van gezondheid. Iedereen lult maar wat en komt er nog mee weg ook, want we mogen allemaal onszelf zijn. Toch?

Dat uitgangspunt biedt de perfecte voedingsbodem voor misleiding en propaganda. Bepaalde groeperingen verspreiden nonsens op het net en surfers selecteren eruit wat ze bij zichzelf passend vinden. Zo’n model van informatieoverdracht werkt, omdat het democratisch lijkt en aansluit bij het maatschappelijke ideaal jezelf te mogen zijn. ‘Bemoei je niet met mijn leven’ slaat dan door naar ‘bemoei je niet met mijn wereldbeeld’. De expert die vervolgens moet komen uitleggen dat enkele beweringen onjuist zijn, zit in de onmogelijke positie van de autoriteit annex betweter die het vingertje opsteekt om te zeggen wat juist of fout is. Hij vertegenwoordigt ongewild een systeem dat mensen de vrijheid zou afnemen voor zichzelf te denken en krijgt daardoor nul op het rekest. Discussies over pakweg de onzin die veel lifestyle*coaches verkopen, de toenemende invloed van antivaxxers of extreemrechtse propaganda botsen telkens weer tegen diezelfde muur aan. ‘Mag ik dat niet zelf uitmaken of zo?’, is zowat de meest gangbare reactie.

Willen we ten gronde die situatie ombuigen, dan moeten we meer en beter doen. Te beginnen met de analyse van het schrale mensbeeld dat eraan ten grondslag ligt. Het op zichzelf staande individu dat denkt alles beter te weten, is een mythe. Informatie moet je leren interpreteren en dat doe je niet op jezelf. Als bovendien de opbouw van een eigen levensbeschouwing uitmondt in het reduceren van feiten tot een leefstijlkeuze zijn we ver van huis. Individualisme is een hoog goed, maar is alleen een geschenk als we er daadwerkelijk toe in staat zijn.

Ignaas Devisch doceert medische filosofie en ethiek aan de UGent


DS, 25-06-2019