Bruno Latour: Beangstigend, dat we op Covid-19 reageren door een wereldcrisis aan te wakkeren


De coronacrisis heeft ons verlamd, stelt filosoof en socioloog Bruno Latour vast. ‘We moeten leren leven in een andere wereld. Hoe doe je dat?’ Dat is geen politieke of technologische of ethische vraag, het zijn al die vragen tegelijk. ‘Zo’n verschuiving maakt mensen bang. En terecht.’


“Liever had ik het niet”, zegt filosoof en socioloog Bruno Latour (1947) over zijn alvleesklierkanker, maar het is ‘slechts een minuut’ in het uur van de crises waarin we ons bevinden: het klimaat, biodiversiteit, de presidentsverkiezingen, gele hesjes en Covid-19. Volgens Latour hangen al die problemen, en ons onvermogen om ermee om te gaan, met elkaar samen, want we leven niet langer in dezelfde wereld.

De ernst van die situatie dringt nog niet erg tot ons door, vindt Latour, omdat we vastzitten in ons oude idee van vooruitgang. We hebben de aarde te lang gezien als een onuitputbare bron, en de mens als een wezen dat tegenover de natuur staat. Pas als we onszelf radicaal anders gaan verhouden tot de aarde en haar bewoners, kunnen we met nieuwe oplossingen komen.

De Franse intellectueel zit thuis in zijn studeerkamer. Kaal door de chemotherapie. Hij zou op 24 november in Nederland de Spinozalens in ontvangst nemen, maar de prijs wordt dan digitaal uitgereikt. De Spinozalens is een onderscheiding voor internationale denkers over ethiek en samenleving. Het thema is dit keer technologie.

De jury met onder anderen Herman Wijffels prijst Latour omdat hij ‘als een van de eersten technologie als maatschappelijke factor zag’. Dan hebben we het over de jaren zeventig en tachtig. Latour spendeerde toen jaren in biomedische instituten en laboratoria. Daar merkte hij dat feiten niet klaarliggen in de werkelijkheid om ontdekt te worden. Ze zijn afhankelijk van de interesses van onderzoekers, belangen van subsidieverstrekkers en beschikbare apparatuur.

Met die bevindingen legde Latour de basis voor zijn wetenschapsfilosofie. Ze leidden tot woede en onbegrip van wetenschappers: Latour zou de weg vrijmaken voor klimaatontkenners en complotdenkers.


QAnon

Onzin, vindt hij: “Mensen zijn gevoelig voor complottheorieën omdat ze niets weten over de manier waarop wetenschap wordt geproduceerd. Dat is al vijftig jaar mijn punt. Die complotdenkers voeden zich met een verkeerd beeld van wetenschap dat ons wordt aangeleerd op school, alsof wetenschap absoluut zeker is. Dan kun je bij het kleinste geschil onder wetenschappers zeggen: ‘Ha, zie je wel, ze weten er niets van’.

“Complottheorieën zoals die van QAnon hebben niks met wetenschap te maken. Deze mensen bieden geen alternatieve feiten; ze leven in een alternatief universum. Het is een manier om uit de wereld te stappen. Wetenschap is geen kwestie van geloven. Wetenschap betekent dat je collectief naar gegevens kijkt. En dat is verbazingwekkend ingewikkeld.”

Na zijn invloedrijke werk over technologie en wetenschap verschoof de interesse van Latour naar ecologie. “Daar kwam ik precies dezelfde vragen tegen”, vertelt hij. “Om te overleven, moet een organisme zich voortdurend afstemmen op zijn omgeving. Dat lijkt op de vraag naar innovatie in de techniek, die niets te maken heeft met een rechte lijn van vooruitgang, maar juist met een veelheid van complexe interacties.

“Nederlanders die hun land inrichten met techniek doen hetzelfde als termieten die hun heuvels bouwen. Of je nou een bever bent, een termiet, een vogel of een Nederlander: je bouwt een plaats om te wonen. Het grote verschil zit natuurlijk in de schaal. De manier waarop wij, mensen, onze omgeving bouwen, heeft verwoestende effecten op andere ecosystemen. Daarom heet onze tijd het Antropoceen.

“Techniek zit niet in een ding. Techniek gaat over ecosystemen. Met een nieuwe techniek opent zich een nieuw ecosysteem en daar maken wij deel van uit.” De consequentie is even voor de hand liggend als indringend: we maken niet alleen techniek, de techniek maakt ons ook.

Daarom heeft het volgens Latour niet zoveel zin om te spreken over nature aan de ene kant en nurture aan de andere. De tegenstelling is onbruikbaar geworden. Of beter gezegd: die scheiding is er nooit geweest.


Aardbewoners te midden van aardbewoners

In zijn boek ‘Waar kunnen we landen?’ (2018) zegt Latour dat het tijd wordt om het niet meer over mensen te hebben maar over aardbewoners. De uitspraak ‘wij zijn aardbewoners te midden van aardbewoners’ leidt volgens hem tot een andere politiek dan ‘wij zijn mensen in de natuur’.

Ook niet-mensen kunnen handelen, zegt Latour, en we hoeven maar even om ons heen te kijken om dat te zien: “Een minuscuul virus heeft zojuist onze sociale orde omvergeschopt. En nu proberen wij daarmee om te gaan. Door vaccins te ontwikkelen, met nieuwe gedragscodes en social distancing, en met die afschuwelijke mondmaskers.”

Dat lijken tijdelijke aanpassingen, maar met die aanpassingen brengen we gigantische veranderingen aan in ons ecosysteem. “Alle sociale relaties tussen mensen en niet-mensen worden overhoop gehaald. Het is beangstigend om te zien hoe we reageren op Covid-19 door de rest van de economie in feite te vernietigen en een wereldcrisis aan te wakkeren.

“Dat een virus een sociale orde volledig kan verstoren, weten we al sinds Louis Pasteur. Het grote verschil met bijvoorbeeld de pest is dat corona zich ongekend snel verspreidt. Het is krankzinnig mondiaal. Al hebben we te maken met een merkwaardige vorm van mondialiteit, want het virus zelf is juist heel lokaal: het gaat van mond tot mond.

“Het virus profiteert dus van andere netwerken die wij zelf hebben aangelegd: gezondheidssystemen, markten, vliegtuigen. Dit is precies wat ik bedoelde met mijn actor-netwerk-theorie: het virus is volledig genetwerkt. Het is één schakel in de hele keten. We moeten stoppen het individuele los te zien van het collectieve waarin het zich bevindt.”

Hoewel het levensbedreigender voelt ‘als je oma ter plekke sterft aan Covid-19’, is klimaatverandering minstens zo bedreigend, zegt Latour. Volgens hem lopen we in de klimaatcrisis tegen precies dezelfde problemen aan. “Het tragische verschil is dat de ziekteverwekker niet een virus is, maar de mens zelf.

“Je serieus bezighouden met deze vraag is een nachtmerrie. Je hoort liever dat het een nepprobleem is. Daarom stemmen mensen op Trump: ze houden niet van hem als persoon, maar van de manier waarop hij zegt dat deze moeilijke vraag hem niks kan schelen. We parkeren de vraag, in elk geval voor een paar jaartjes. Maar uiteindelijk houdt dat natuurlijk geen stand.”

Wat moeten we dan wel doen? “Dat is nu juist het probleem”, zegt Latour. “We zijn verlamd, we weten totaal niet wat we moeten doen, omdat we niet weten waar we zijn. We dachten op een aarde te leven die onuitputtelijk was. Dat idee van een onbeperkte aarde werd in de zeventiende eeuw uitgevonden, maar was vanaf het begin af aan een utopie.”


Op nieuwe grond

“Nu moeten we opeens leren leven in een andere wereld. Hoe doe je dat? Dat is geen politieke vraag, geen technologische vraag, geen ethische vraag. Het zijn al deze vragen tegelijk. We moeten herlokaliseren. Er ontstaat een nieuw ecosysteem, waarvan we niet weten hoe de zaken met elkaar verbonden zijn. We verschuiven naar een andere grond. “Op deze nieuwe grond kunnen we dingen doen die we voorheen niet konden doen. Zo’n verschuiving maakt veel mensen bang. En terecht. Het is heel moeilijk.”

Wat maakt het dan zo lastig? “Ons oude idee van vooruitgang zit ons in de weg”, zegt Latour. “Het probleem is dat er maar één richting lijkt te zijn. Dat zie je in de landbouwcrisis: we lopen totaal vast in ons vooruitgangsdenken. Of de overstap naar 5G. De gedachte is: als we het niet doen, liggen we eruit. Dépassé.

“Bij technologiestudies leer je dat innovatie geen lineair proces is, maar een verkenning van meerdere oplossingen. Iedere techniek opent nieuwe ecosystemen. Die mogelijkheden moet je onderzoeken. Dat vraagt om verbeeldingskracht. We hebben niet alleen wetenschappers nodig, maar ook kunstenaars en activisten. Juist omdat zo’n nieuw ecosysteem lastig valt voor te stellen.”

Een kleine geruststelling van Latour: het is moeilijk, maar niet totaal nieuw. “We hebben dit altijd gedaan. In de zeventiende eeuw hadden we de wetenschappelijke revolutie. Toen begonnen we ‘planeet aarde’ op een wetenschappelijke manier te zien. We vonden allerlei nieuwe technieken uit.

“Het is een tragische tijd. Veel mensen raken hun baan kwijt. Maar ik hoop toch dat de crisis ons ook opnieuw laat nadenken over de manier waarop we de wereld hebben ingericht. En dat nu eindelijk de ruimte ontstaat om het anders te zien.”


Trouw, 21-11-2020 (Lianne Tijlhaar)