Eens gedoopt, altijd gedoopt


Ook in 2011 verloor de katholieke kerk weer een pak van haar aanhang. Het priestersgild zal er geen boterham minder om hoeven te eten. Een wetswijziging over de herverdeling van belastinggeld voor erediensten is nog niet voor morgen.


Herinnert u zich de 'immanente gerechtigheid' nog? De term, gelanceerd door André-Joseph Léonard, schokte anderhalf jaar geleden het land. In een periode waarin de aartsbisschop geacht werd om nadrukkelijk zijn afkeuring uit te spreken over kindermisbruik in de kerk, gaf hij aidspatiënten een sneer. Het was voor veel gedoopten de druppel die de emmer deed overlopen. Nooit eerder lieten zo veel Belgen hardop horen dat ze niets meer met de katholieke kerk te maken wilden hebben.

Tot 2009 kwamen in de Vlaamse bisdommen maximaal honderd aanvragen per jaar binnen van mensen die zich wilden uitschrijven. In 2010 vertienvoudigde dat aantal in Brugge en in Gent. In Hasselt ging het maal vijftien. In Antwerpen en in het aartsbisdom Mechelen-Brussel zelfs maal twintig. Voor 2011 zal er in drie van de vier genoemde bisdommen afgeklokt worden op iets meer dan 500. In Gent staat de teller op 666. In Hasselt op 199. Een stevige terugval in vergelijking met het annus horribilis 2010, maar nog altijd een vervijfvoudiging in vergelijking met de periode voor de misbruikaffaire rond bisschop Roger Vangheluwe. De geregistreerde aanvragen zijn maar een fractie van al die mensen die ooit verklaard hebben dat ze zich zouden laten 'ontdopen'. Als ze zich dat moment al kunnen herinneren, heeft een groot deel van hen er zich wel over geïnformeerd, maar is het er uiteindelijk niet van gekomen. Uit luiheid, hoor je dan. Stomweg vergeten ook. Al zien sommigen er ook tegenop om het aan hun familie te vertellen. Bovendien doet de kerk - bijvoorbeeld met de Antwerpse bisschop Johan Bonny - haar best om haar imago op te poetsen.

Jacinta De Roeck, in een vorig leven senator voor Agalev en SP.A, is vandaag directeur van de Humanistisch-Vrijzinnige Vereniging (HVV). Zij liet zich begin jaren 2000, in tempore non suspecto, al schrappen uit het doopregister. 'Het was in de tijd dat het euthanasievoorstel behandeld werd in de Senaat. Op een debatavond daarover raakte ik zo gechoqueerd door de tegenargumenten van Mark Van de Voorde, toenmalig hoofdredacteur van Kerk en Leven, dat het voor mij welletjes was geweest. De dag daarna heb ik mijn brief verstuurd naar het bisdom Hasselt.'

Het verhaal van De Roeck is typerend voor het gros van de aanvragen. Iemand die al vaker overwogen heeft om de band met de kerk door te knippen, grijpt een bepaalde gebeurtenis of nieuwsfeit aan om de daad bij het woord te voegen. 'De voorbije maanden is er bijvoorbeeld weinig deining geweest. Dat merken we dan ook aan het lage aantal aanvragen', zegt Clem Vande Broek, woordvoerder van het bisdom Hasselt. De dagelijkse bezoekersaantallen op de website van de HVV, waar een standaardbrief tot uitschrijving kan worden gedownload, bevestigen die trend. De Roeck: 'We stellen hoge pieken vast als er nieuwe dossiers van kindermisbruik bekend raken, of wanneer de paus of de aartsbisschop uitspraken doet tegen het gebruik van condooms of tegen homo's. De hoogste cijfers bereiken we telkens als er berichten zijn over mogelijke doofpotoperaties. En het interview van Roger Vangheluwe vorig jaar heeft ook heel veel mensen geschokt.'


Kruisje naast de naam

Ontdopen, zoals de procedure in de volksmond genoemd wordt, bestaat niet. 'De juiste benaming is een kerkuittreding of gewoon "afstand nemen van de rooms-katholieke kerk"', zegt kerkjurist Philippe Hallein. De procedure begint met een ondertekende brief naar het bisdom, dat de aanvraag doorstuurt naar de parochie waar iemand gedoopt is. De betrokkene kan zijn aanvraag ook rechtstreeks richten aan de parochie. In het doopregister wordt vervolgens een kruisje gezet naast de naam van de aanvrager. Bij dezen is die uitgetreden. Het bisdom stuurt daarvan ook een bevestiging naar de aanvrager.'

Hallein ziet niet goed in wat de meerwaarde zou kunnen zijn van een 'echte ontdoping'. 'Het doopsel is als een deel van je opvoeding, waar je misschien ook deels afstand van wilt nemen. Maar net zoals iemand zich niet kan ontvoeden, kan hij zich ook niet ontdopen. Ik zou ook niet weten hoe je iemand moet ontdopen. Het lijkt me moeilijk, omdat die persoon niets meer met de kerk te maken wil hebben. Als de persoon dat wil, kan hij misschien al zijn foto's van het doopsel vernietigen? Het enige wat officieel overblijft is het doopregister, waarin staat dat je uitgetreden bent en bijgevolg niets meer verwacht van de kerk.'

Peter of meter worden bij een doopsel of vormsel kan niet meer voor de uitgetredene. De heilige communie is evenmin nog een optie. Maar voor een aantal andere sacramenten staat er wel nog een achterpoortje open. In principe is een kerkelijke begrafenis niet langer mogelijk. Tenzij, zo leert de canon, derden kunnen aantonen dat de overledene van opinie veranderd was. Huwen voor de kerk kan ook nog, tenminste als dat gebeurt met een partner die de banden met de kerk niet heeft doorgeknipt en wanneer de niet-gelovige belooft om de partner vrij te laten in de geloofsbeleving. 'Vraagt de uitgetredene om een ziekenzalving, dan beschouwt de kerk dat als een act van bekering en gaat ze daarop in', verduidelijkt Hallein.

Afvalligen die spijt krijgen en zich opnieuw willen laten dopen zijn een zeldzaamheid. 'Maar aangezien het doopsel zelf niet ongedaan kan worden gemaakt, is er ook niet zoiets als een herdoping. Iemand die uitgetreden is, kan wel weer opgenomen worden. Die persoon kan daarvoor een schriftelijke aanvraag sturen naar zijn bisdom. Vervolgens wordt hem in een persoonlijk gesprek om zijn motivatie gevraagd.'

Het bisdom Antwerpen kreeg de afgelopen jaren een handvol dergelijke aanvragen. 'Het gaat om mensen die zich in een emotionele reactie hebben laten uitschrijven en daar spijt van krijgen', zegt woordvoerder Olivier Lins. 'Tot nog toe zijn we na het gesprek altijd ingegaan op hun vraag.'


Lange lijdensweg

Toen Jacinta De Roeck zich een tiental jaar geleden liet uitschrijven, verliep dat heel correct. 'Maar vandaag merk ik dat de bisdommen minder meegaand zijn', zegt ze. 'Het is niet altijd gemakkelijk om de doopgegevens op te sporen.' Bij de bisdommen wordt bevestigd dat het aantal schriftelijke aanvragen altijd groter is dan het aantal effectieve uitschrijvingen. 'Sommigen doen desgevraagd niet de moeite om uit te zoeken waar en wanneer ze precies gedoopt werden. Of ze zijn woedend op het moment van hun aanvraag, maar bedaren achteraf en brengen hun dossier niet in orde.'

De HVV merkt dat vooral ouderen het moeilijker hebben om hun doopgegevens op te snorren. 'Zij werden lang geleden gedoopt en kunnen bijvoorbeeld niet meer aan hun ouders vragen waar en wanneer dat gebeurd is', zegt De Roeck. 'Vroeger deden de bisdommen daar niet moeilijk over en hielpen ze degenen die zich wilden uitschrijven. Maar tegenwoordig verloopt dat niet zo vlot meer, wellicht ook door het grote aantal aanvragen in de voorbije twee jaar.'

De standaardbrief van de HVV is een hulpmiddel voor wie zich wil uitschrijven, maar de gemeenschappelijke uittredingsacties en aankondigingen op allerlei media doen onvermijdelijk denken aan de periode waarin vrijzinnigen en katholieken elkaars bloed konden drinken. 'Het is geen vijandigheid', zegt De Roeck. 'Wij proberen mensen ook niet te overtuigen. We helpen hen alleen bij de vraag die ze hebben. Het is niet onze bedoeling om de kerk aan te vallen.'

Volgens de HVV is het vooral de oudere generatie die zich wil uitschrijven. Jongeren zien er het nut niet van in. Voor de betoelaging van de katholieke kerk maakt het immers geen verschil. In België kan de belastingplichtige vooralsnog niet zelf bepalen naar welke levensbeschouwing zijn bijdrage moet gaan. De huidige regeling dateert uit de periode dat de katholieke kerk nog over een quasi-monopolie op geloof beschikte. Zo'n 80 procent van de bijna 100 miljoen euro federale subsidie voor erkende levensbeschouwingen gaat naar de katholieke kerk. De verdeling gaat terug op een historisch compromis dat werd gesloten in de nasleep van de Franse Revolutie, ter compensatie van de nationalisering van de kerkbezittingen.

De federale staat is trouwens alleen bevoegd voor de uitbetaling van de lonen voor de bedienaren van de erediensten. Huisvesting en patrimonium zijn lokaal verankerd via de kerkfabrieken. Alles wat te maken heeft met de katholieke onderwijsinstellingen is dan weer gemeenschapsmaterie. Het is de vrijzinnigen een doorn in het oog dat de kerkfabrieken de gemeenten jaarlijks veel geld kosten, terwijl er vanuit de lokale besturen doorgaans weinig controle is. Vandaar dat de verzamelde vrijzinnigen op 23 juni een groot congres organiseren over de scheiding van Kerk en Staat - niet toevallig op enkele maanden van de gemeenteraadsverkiezingen.

Het is De Roeck niet ontgaan dat er, toen de berichten over de ontdopingen de kranten haalden, ook in het federaal parlement stemmen opgingen om iets te veranderen aan de scheefgetrokken financiering van de levensbeschouwingen. 'Veel blabla', is haar oordeel. 'Maar in het regeerakkoord vind ik niets terug over een nieuwe verdeelsleutel.' Volgens De Roeck heeft dat niet alleen te maken met de waan van de dag en de bijbehorende steekvlampolitiek. 'Iedereen beseft dat er bij een nieuwe regeling op basis van de reële verhoudingen veel meer geld naar de islam zal gaan.' Navraag in de Kamer leert dat inderdaad niet alleen de katholieken bang zijn voor een herverdeling. Ook bij de vrijzinnigen heerst een zekere schroom. 'Zij weten evenmin wat een nieuw systeem voor hen zal betekenen. Nieuwe regels creëren altijd onzekerheid.' De enige reden waarom de moslims zelf niet meer lobbyen om de wetgeving aan te passen, lijkt de verdeeldheid van de moslimgemeenschap en de daaruit volgende onmacht om echt druk te zetten.

'Het klopt dat er een zekere schroom is om de werkzaamheden voort te zetten', zegt Gwendolyn Rutten (Open VLD), die samen met haar Groen-collega Meyrem Almaci een wetsvoorstel uitwerkte dat tot meer transparantie en objectiviteit moet leiden. 'Ik ben het 100 procent eens met de kritiek van mevrouw De Roeck. Meerdere partijen zijn inderdaad bang dat de islam hierdoor veel meer middelen zal krijgen. Maar als je het belangrijk vindt dat de juiste verhoudingen gerespecteerd worden, dan moet je die nadien ook uitvoeren. Het gaat niet op om eerst eens te polsen en vervolgens, wanneer blijkt dat het de eigen geloofsstrekking niet goed uitkomt, de zaken te laten zoals ze zijn.'

Om de zaak grondig aan te pakken, zou de grondwet moeten worden aangepast. Artikel 181 bepaalt namelijk dat de federale staat de weddes en pensioenen van de bedienaren van de erediensten moet betalen. Anderzijds ligt in de grondwet ook de vrijheid van godsdienst vervat. Dat leidt tot de merkwaardige paradox dat de overheid wel moet instaan voor de lonen van de bedienaren, maar dat ze anderzijds niet over de controlemechanismen beschikt om de bedienaren die hun boekje te buiten gaan van de payroll te schrappen. Een ernstige beperking die des te pijnlijker wordt in het geval van priesters die kinderen seksueel misbruikt hebben.

De desbetreffende grondwetsartikelen zijn in de voorbije regeringsonderhandelingen niet voor herziening vatbaar verklaard. Daar hoeft dus niets van verwacht te worden. 'Wij maken ons sterk dat ons voorstel binnen de huidige grondwettelijke bepalingen kan worden uitgevoerd', zegt Rutten. 'Het klopt dat er voor een grondige hervorming een grondwetswijziging nodig is, maar het zou al een grote stap vooruit zijn als we de mensen via een enquête zelf kunnen laten beslissen naar welke instelling hun belastinggeld mag gaan.'

Vorig jaar oordeelde de Raad van State in een advies al dat de koek kan worden herverdeeld zonder te raken aan artikel 181. In hetzelfde advies werd ook de huidige regeling aan de kaak gesteld vanwege 'weinig objectief en transparant'. Zo wordt de dotatie voor de katholieke kerk bepaald aan de hand van de inwonersaantallen. Die berekeningswijze werd ook overgenomen in het rapport van de 'commissie van wijzen', een groep experts die samenkomt op voorstel van de minister van Justitie. 'Door dat rapport is ons voorstel ook on hold gezet', zegt Rutten. 'Maar verscheidene fracties hebben het voorstel van de commissie verworpen. Er zou ten vroegste over twintig of dertig jaar iets veranderen. Ik maak me geen illusies, dit wordt sowieso een werk van lange adem. Wij zijn er ook niet op uit om mensen van de ene op de andere dag hun loon af te pakken. Maar ik hoop toch dat we dit jaar in de commissie Justitie van start kunnen gaan met het debat. Het feit dat het niet is opgenomen in het regeerakkoord maakt ook dat het parlement de handen vrij heeft om een voorstel uit te werken.'


Knack, 18-01-2012 (Hannes Cattebeke)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB