Oorlogsjournalistiek is absurd theater


Ook Rudi Vranckx, de avonturier van de VRT-nieuwsdienst, krijgt nu met 'Vranckx' een programma dat zijn naam draagt.'Als journalist ben ik ook maar op zoek naar de mogelijke waarheid.'


Rudi Vranckx worstelt nog met de gevolgen van zijn zoveelste jetlag. Hij komt net terug uit Pakistan. Maar deze 'trip' had hij helemaal niet gepland. Vranckx was trouwens met vrienden op vakantie in Italië toen hij te horen kreeg dat de Pakistaanse oppositieleidster Benazir Bhutto was vermoord.

'Op hetzelfde moment vloek je wel even', bekent Vranckx, 'maar de aanslag op het leven van Bhutto is te vergelijken met de moord op Rabin in Israël, en voor de Pakistani zelfs met de moord op de Amerikaanse president John F. Kennedy. Dit kon ik niet negeren, ik moest er meteen naartoe. Ik heb zelfs mijn auto in Italië achtergelaten.'

'Voor de stabiliteit in de regio en de wereld is Pakistan nu van groter belang dan Irak. Irak was een proefterrein, waar de Jihad-strijders, na de invasie van de Amerikanen, naartoe getrokken zijn. Maar sinds enkele jaren keren ze steeds meer terug naar Afghanistan en Pakistan. Bovendien mogen we niet vergeten dat Pakistan honderd atoombommen heeft. Dat ze in handen vallen van extremisten, is een nachtmerrie.'


U wilt vechten voor elke morzel geëngageerde journalistiek op het scherm. Hoe moeilijk is dat gevecht op de VRT?

'De Wetstraatjournalisten vinden de binnenlandse politiek het allerbelangrijkste. De crimi-cel van de redactie wil meer aandacht voor justitie en is boos dat Koppen justitie verdwijnt. En mensen als Stefan Blommaert en ik willen dat er voldoende plaats is voor kritische journalistiek over het buitenland. Het blijft een strijd. Maar ik draai al een tijdje mee en heb toch al een en ander bewezen. Mijn bazen betrouwen op mijn oordeel. Persoonlijk heb ik dan ook niet zoveel last om mijn onderwerpen verkocht te krijgen.'


Toch lijkt de liefdesaffaire van Sarkozy een grotere prioriteit in het journaal.

'Ik verspil geen emotionele energie meer aan dingen waar ik toch geen greep op heb en die mij niet interesseren. Ik concentreer mij liever op de dingen die ik wel kan. Anders word je alleen maar een verzuurde mens.'

'Los daarvan ben ik ervan overtuigd dat er in het journaal nog altijd plaats is voor sterke reportages uit het buitenland. Maar de middelen zijn beperkt. Je moet dus keuzes maken en bereid zijn om steeds weer opnieuw andere invalshoeken te zoeken. De tijd dat je een onderwerp kon coveren met wat straatbeelden waar je de mening van een professor tussen monteerde, is definitief voorbij. Je moet human interest durven te brengen en de situatie uitleggen met de verhalen van de gewone mensen. Ik ben daarom niet geïnteresseerd in een quote van drie regels van de machtigen der aarde.'


Kent u nog een openbare omroep die maar twee correspondenten in het buitenland heeft?

'Heeft de VRT er ooit meer gehad? We hebben Johan Depoortere in de Verenigde Staten en nu Tom Van de Weghe in China. Ook Anchie Rechess, in Israël, werkt deels voor ons. En nu we steeds meer met de radio samenwerken, zullen er nog enkelen bij komen. Maar wij zijn de NOS niet. De Nederlandse omroep heeft nu zelfs een bureau geopend in Amman, om van daaruit met drie man het Midden-Oosten te coveren. Vraag is of dat nuttig is in verhouding met de middelen waarover je beschikt? Ik heb daar mijn twijfels over. Want dan zou je eigenlijk op 20 plaatsen in de wereld een kantoor moeten openen. En dat is wishful thinking.'


Is het grote probleem niet dat u in een paar minuten vaak heel complexe situaties moet uitleggen?

'Dat is zo. Soms is dat frustrerend. Maar toch blijft het heel belangrijk, want met die paar minuten in het journaal bereik je bijna een miljoen mensen, die misschien alleen maar dat van Pakistan of Irak te zien krijgen. Bovendien heb ik de luxe dat ik zowel voor het journaal als voor Koppen en Terzake kan werken, waar ik wel langere reportages kwijt kan.'


Wordt 'Vranckx' niet gewoon een voortzetting van 'Terzake Zaterdag', zij het dat het programma voortaan uw naam draagt?

'Mijn persoonlijkheid wordt uiteraard meer uitgespeeld. Maar het is meer dan dat. Na twee jaar merkten we dat het steeds moeilijker werd om het onderscheid te maken met Panorama. Ik droom van een volwaardig buitenlandmagazine, met wekelijks meerdere korte reportages uit verschillende landen. Maar dat vraagt meer mensen en meer middelen.'

'Wij hebben voor een andere richting gekozen. Samen met de aankoper, Luc Verreth, die al jaren de internationale markt afschuimt, stelden we vast dat er veel meer reportages gemaakt worden in een stijl die ik zelf graag hanteer: hoogst persoonlijke verslagen van eigengereide journalisten die op pad gaan om brandhaarden of smeulende vuurtjes die doorgaans het nieuws niet halen, aan te kaarten en kritisch te bekijken. Het uitgangspunt is dat het reportages zijn die ik zelf zou willen maken. Maar laten we wel wezen: we gaan het hele budget van de nieuwsdienst niet opsouperen om dit soort reportages te draaien. Als het af en toe lukt, zal ik al blij zijn.'

'De eerste reportage is daar een mooi voorbeeld van. Omdat 2008 het jaar van China moet worden, tonen we de harde waarheid achter de olympische bulldozer. Over mensen die onteigend en opgesloten worden omdat ze niet willen meespelen in het grote verhaal van glamour en glitter. Dat soort verhalen bundelen we in Vranckx. En omdat ik zo vaak onderweg ben, zal ik die reportages ook op locatie inleiden.'


Volgens uw moeder speelde u als kind niet zomaar met soldaatjes, maar altijd met heel grote legers. De oorlog bepaalde toen al uw leven.

'Dat is ontstaan uit mijn fascinatie voor geschiedenis. Ik luisterde als kind ook altijd heel geboeid naar mijn grootvader, die tijdens de Tweede Wereldoorlog actief was bij de Witte Brigade. Toch vertelde hij geen heroïsche verhalen. Ik heb hem vaak gevraagd of hij ook mensen heeft doodgeschoten. Daar heeft hij nooit willen op antwoorden. Hij praatte vooral over het leven in de oorlog, hoe ze boter smokkelden of schuilkelders groeven. Of hoe mijn kleine oom bij een bombardement om het leven is gekomen. Ik ben later ook geschiedenis gaan studeren en maakte mijn eindwerk over het Marshallplan en de Koude Oorlog. En ik heb later, op de universiteit, nog talloze oorlogen bestudeerd. Als ik dat achteraf bekijk, ben ik al heel mijn leven met hetzelfde bezig.'


Maar u wou niet naar het leger. Dus moest u wel oorlogsjournalist worden.

'Ik heb het heel moeilijk met gezag. Ik kan niet aanvaarden dat iemand op basis van een streep meer of minder mij komt zeggen wat ik moet doen. En het leger is daar de uiterste vorm van.'


U moet toch ook luisteren naar de hoofdredacteur?

'Op voorwaarde dat het goed geargumenteerd is en ze mij geen onredelijke dingen vragen. Een eindredacteur gaf mij ooit de opdracht om in Londen op zoek te gaan naar Delphine Boël, de onechte dochter van Albert II. Ik kan dat niet. Ik zou mij daar ook verschrikkelijk bij voelen. Ik heb dat ook resoluut geweigerd.'


De volksopstand tegen Ceausescu in Roemenië, in 1989, was letterlijk uw vuurdoop: u werd geconfronteerd met uw eerste oorlogsdode en de eerste grote oorlogsleugen: het massagraf van Timisoara. Wat doet dat met een jonge, geëngageerde journalist?

'Ik was nog maar een jaar in dienst. Bij de publieke omroep wisten ze niet meer wat oorlogverslaggeving was. In de euforie van het Oostblok dat helemaal in elkaar stortte, stuurden ze mij als groentje naar Roemenië. Maar ter plekke kantelde de sfeer heel snel. De Securitate, de geheime dienst van Ceausescu, schoot op iedereen. Niemand zou boos geweest zijn als ik was teruggekeerd, maar ik besliste om in het gat te springen. De eerste keer vergeet je nooit, niet in de liefde en niet in de oorlog.'

'Ik heb het massagraf in Timisoara bezocht, zogezegd de wieg van de Roemeense revolutie. Maar ik zag tot mijn grote verbazing geen spatje bloed, alleen dichtgenaaide lijken. Ik vond dat vreemd, maar ik heb me daar toen geen vragen bij gesteld. Ik ging ervan uit dat de persbureaus en al die andere collega's het wel beter zouden weten. Achteraf kwam aan het licht dat het helemaal geen slachtoffers waren van marteling en moord door het regime, maar lijken waarop een autopsie werd uitgevoerd. Sindsdien ga ik altijd uit van mijn intuïtie en probeer ik de vragen te stellen die gesteld moeten worden. Dat is ontzettend belangrijk in de oorlogsjournalistiek, want ze proberen je voortdurend te belazeren. In sommige culturen en regimes is de waarheid maar één van de opties. Als journalist ben ik ook maar op zoek naar de mogelijke waarheid. Ik kan mij vergissen of ik kan mijn mening bijstellen. Maar dat maakt het ook zo fascinerend.'


Oorlogsjournalistiek is volgens u niet zozeer een loterij, maar veeleer een absurd theaterstuk. Waarom wilt u daar dan absoluut in meespelen?

'Ik wil niet flauw doen: voor een deel speelt de ijdelheid van de journalist die de frontpagina wil halen. Maar vooral omdat de oorlog over de grote verhalen gaat, over leven en dood. Je wordt geconfronteerd met de condition humaine. De ene dag ontmoet je de sjiiet die zijn zoon verloren heeft en 's anderendaags de soeniet wiens broer gedood is. In principe konden ze elkaar vermoord hebben. In beide gevallen gaat het om gewone mensen.'

'Dat zeiden ze ook over de Duitse kampbewaarders in de oorlog. Hoe kunnen gewone Duitse mensen die met de familie Kerstmis vieren en naar Bach luisteren, terzelfder tijd een uitroeiingskamp beheren? Datzelfde kom je in elke oorlog tegen. Bovendien zitten wij niet bij de groten der aarde, maar bij de mensen in de volkswijken. Die zijn gewoon bang als hun kleine naar school vertrekt en niet levend terugkomt. En wat mij bijzonder fascineert, is de veerkracht van die mensen. Ondanks alles, gaat het leven toch door.'


Oorlog is sowieso toch een gruwelijk spel?

'Als ik ergens boos over kan zijn, dan is het van mensen die van oorlog een spelletje maken. Aan de stafchef van het Israëlische leger, een vroegere jachtpiloot, werd gevraagd wat hij voelde als hij in Libanon mensen bombardeerde. Zijn antwoord: “Een lichte trilling bij het lossen van de bom., Dan geloof je toch je oren niet? Als je daar beneden staat, is het geen spel. Of Bush die op een vliegdekschip het einde van de oorlog in Irak komt verklaren, met de ondergaande zon mooi geregisseerd op de achtergrond. Dat is fake. Als dat een absurd theaterstuk is, dan moeten er ook critici in de zaal zitten.'


Heeft de genocide in Rwanda een andere impact op u dan de oorlog in ex-Joegoslavië?

'In Rwanda heb je in een mum van tijd een gigantische uitbarsting van geweld gekend, terwijl de oorlog in Joegoslavië jaren heeft geduurd. En dan is het nog maar de vraag wat het meeste doet met de geesten van de mensen die er leven: in enkele weken een tiende van de bevolking uitmoorden of over drie, vier jaar tijd telkens weer een honderdste? Ik weet alleen dat bij blank, zwart, moslim of christen de stank altijd dezelfde zal zijn. Een lijk is een lijk, een massagraf is een massagraf en machtsmisbruik is machtsmisbruik.'


En toch reageert u nu veel emotioneler dan vroeger.

'Je kunt heel lang in de sector zitten en zoveel eelt op je ziel krijgen dat je heel cynisch wordt. Maar als je ervoor kiest om niet achter de ministers aan te lopen maar naar de mensen te gaan, dan moet je je voor hen openstellen. Empathie kan een techniek zijn om mensen uit hun kot te krijgen, maar tegelijk laat je daardoor ook je eigen defensie zakken. Als je in Afghanistan bij een gewone familie gaat logeren, dan krijg je een veel boeiender kijk op wat er in dat land gebeurt. Maar je wordt er automatisch ook emotioneel bij betrokken. Je gaat mee in wat zij voelen.'

'De aardbeving in Turkije, in 1999, is voor mij een keerpunt geweest. Dat was zo'n orgie van vernieling en menselijk leed: alles lag in puin, overal zag je lijken. Alleen de stevig gebouwde legerkazernes waren overeind gebleven, maar niemand mocht er binnen. Mijn ontreddering vermengde zich met boosheid, en dat heb ik toen ook getoond.'

'Op datzelfde moment lag mijn grootmoeder op sterven. Ik heb toen een paar keer heen en weer gependeld tussen het ziekenhuis in België en het rampgebied in Turkije. Die twee werelden vloeiden in elkaar over: wat ik persoonlijk voelde en wat er in Turkije gebeurde. En dat heb ik nooit meer afgegeven. Met empathie is niets mis, als je maar je kritische zin behoudt.'

'Een keer ben ik uit mijn rol van journalist gevallen, toen Yassim, mijn tolk en fixer in Bagdad, op een brutale manier vermoord werd. Het was voor mij alsof de hemel naar beneden viel. Ik heb toen actie ondernomen en instanties onder druk gezet om ervoor te zorgen dat mijn andere tolk, Ibrahim, met zijn familie naar België kon komen. Maar zodra hij zijn visum had, ben ik ermee gestopt. Ik moest mijn rol weer opnemen van journalist die het conflict nog wil verslaan, zonder dat allerlei actiecomités met vluchtelingen mij voor de voeten lopen. Wij, als journalist, hebben maar één kapitaal, en dat is geloofwaardigheid. Daarom mag ik geen actievoerder worden. En moet ik de zaak van Ibrahim en Yassim vanaf nu meer gescheiden houden van mijn werk.


Waarom is het zo belangrijk dat Rudi Vranckx en niet een BBC-collega verslag uitbrengt van de wereldconflicten?

'Ik kan daar nu makkelijker op antwoorden dan tien jaar geleden. Ik heb gezien hoeveel flauwekul en leugens er verspreid zijn over de oorlog in Irak. Hoe meer mensen van verschillende landen en culturen een beeld kunnen geven over de oorlog, hoe groter de kans dat de hele puzzel op iets begint te trekken. Uit de Angelsaksische wereld is er jarenlang zo'n patriottische mainstream-brij geproduceerd dat het van wezenlijk belang is dat je toch een ander beeld kunt schetsen.'


Is uw strijd tegen stereotiepe denkbeelden niet bij voorbaat verloren?

'Ik zeg niet dat ik de juiste antwoorden heb. Maar als ik ertoe kan bijdragen dat de mensen hun stereotiepe ideeën in twijfel durven te trekken, dan ben ik al blij. In Pakistan maken ze zich nu al zorgen over de plannen van de Nederlandse populist Geert Wilders om een film te maken waarin hij de Koran gaat stuk scheuren. Zeker bij al die mensen die in hun eigen wereld die stereotypen proberen te veranderen en het radicalisme te bestrijden. Al hun werk dreigt van tafel geveegd te worden omdat hier één pipo denkt te kunnen scoren door zo te provoceren, uit een of ander gevoel van mis begrepen recht op vrije meningsuiting.'

'We moeten er ons van bewust zijn dat tegenover onze vooroordelen over het Midden-Oosten daar evenveel vooroordelen tegenover het Westen bestaan, maar dan in spiegelbeeld. De meest idiote redenering van zowel Blair als Bush is dat de terroristische aanslagen niets te maken hebben met hun politiek in het Midden-Oosten. Als ik elke moslim, elke extremist hoor zeggen dat dat zeker wel meespeelt, dan is dat ontkennen dat 's morgens de zon opstaat en dat het 's avonds donker wordt.'


Hoe compenseert u die donkere kant van uw leven?

'Ik heb in al die landen ontzettend veel boeiende vrienden leren kennen. Uiteraard word ik vaak met erge dingen geconfronteerd, maar als je weet dat je daar als mens beter en rijker van wordt, dan is het de moeite waard. En zolang mijn verontwaardiging over de gang van zaken in de wereld groot is en dat ik nog die drive heb, zal ik het nieuws blijven opzoeken.'

'Tussendoor kick ik af van mijn werk door veel te lezen. En ik vind veel rust in mijn landhuis in Umbrië, dat ik tien jaar geleden gekocht heb, in de periode van de aardbeving in Turkije en de dood van mijn grootmoeder. Ik weet dat het een soort vlucht is. Ik stoor me steeds meer aan lawaai. Ik zoek de stilte en die vind ik in Umbrië. Het enige wat daar de stilte verstoort, zijn de jagers, die in het najaar op everzwijnen jagen. Ik heb ze al voorgesteld naar Vlaanderen te komen om hier het everzwijnprobleem op te lossen.'


DS, 12-01-2008

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB