"Ook al doen ze allemaal mee!"


Joachim Fest, Ik niet. Herinneringen aan een jeugd (Vertaald door W. Hansen), De Bezige Bij, 350 blz.


In zijn meesterlijke autobiografie Ik niet brengt historicus Joachim Fest (1926-2006) een eerbetoon aan zijn vader. Een goede Duitser. Een Duitser met ruggengraat. Een Duitser die niet capituleerde voor Hitler en de nazi's.


Stel u even voor dat een stel gewelddadige, racistische en fascistoïde zonderlingen de macht grijpt, en het staatsapparaat in handen krijgt. U staat erbij en kijkt ernaar. Zou u zwijgen? Om de lieve vrede? Of gewoon uit angst? Steekt u uw met overgave beleden humanistische principes voor zolang als nodig in uw binnenzak? Dat is de centrale vraag in Ik niet, de jeugdherinneringen van de Duitse historicus Joachim Fest. Fest groeide op in de Hitlerjaren, en beschrijft uitgebreid de houding van zijn vader Johannes tegenover het nazistische regime, en de gevolgen van 's mans vasthoudendheid voor zijn gezin. Johannes Fest was een politiek actieve schooldirecteur die weigerde te plooien voor de nationaal-socialisten. Gevolg: meteen na de machtsovername in 1933 werd hij geschorst. Tot 1945 mocht hij niet meer werken, zelfs bijles geven werd hem verboden. Toch hield hij zijn kinderen twaalf jaar lang één devies voor: Etiam si omnes - ego non! Ook al doen ze allemaal mee - ik niet!

Het boek van Fest maakt deel uit van een recente golf van boeken over de Tweede Wereldoorlog door Duitse ogen. Boeken die ingaan op de houding van het individu tegenover de dictatoriale (en militaire) macht in nazi-Duitsland. Er waren de oorlogsbrieven van Heinrich Böll en de autobiografie van Günter Grass. Maar dit boek is het belangwekkendste uit de reeks. Dat heeft deels met de figuur van Fest te maken, een historicus die vanaf de jaren '60 het recente verleden van Duitsland op de maatschappelijke agenda plaatste. Een proces waarin ook de journalist-historicus Sebastian Haffner een belangrijke rol speelde. Fest confronteerde Duitsland met zijn geschiedenis aan de hand van publicaties over het Derde Rijk, biografieën van Hitler en Albert Speer, en in 2002 met het later verfilmde boek Der Untergang. Fest overleed vlak voor de Duitse versie van dit boek, in september 2006, van de persen rolde.

Maar het belang van dit boek zit vooral in de inhoud. Ik niet is het relaas van de Duitsers die zich niet aan de nationaal-socialistische waanzin overgaven. Centraal staat het verhaal van een man die twaalf jaar lang tegen de stroom in blijft roeien. Uit overtuiging. Ook al zijn de gevolgen voor hem en zijn gezin dramatisch. 'De enige troost die hem resteerde, had hij gevonden in de gedachte aan de goede kant te staan. Wie ten onder gaat, wil althans de zekerheid hebben dat hij een verbond vormt met het goede', schrijft Fest. Een schrale troost voor wie omgeven is door louter vijanden. Vader Fest en zijn geestesgenoten hadden - vertelde hij later tegen zijn zoon - één vergissing begaan, dat ze 'al te onvoorwaardelijk in de rede hadden geloofd, in Goethe, Kant, Mozart en de hele traditie die daarvandaan kwam'.

Door de schorsing van het gezinshoofd als schooldirecteur wordt de welstellende, burgerlijke familie Fest in een mum van tijd net niet tot de bedelstaf gereduceerd. Het wordt in de eerste plaats zaak te overleven, ze moeten zich allerhande brutaliteiten en vernederingen laten welgevallen. De kinderen dienen zich een houding tegenover alle vormen van autoriteit zien aan te meten. Daarbij moeten ze zich er altijd voor hoeden onverhoedse uitspraken te doen over wat ze thuis te horen krijgen. Alleen literatuur, muziek en vriendschap bieden troost. Maar simpel wordt het nooit. Ook niet voor hun moeder. 'Mijn dromen zijn niet in gevaar. […] Die liggen allang in gruzelementen! Maak je niets wijs!', snauwt ze haar man toe, in de enige echte ruzie tussen hun ouders die de kinderen Fest in al die tijd zullen meemaken.

Ondanks hun afkeer van alles waar Hitler voor staat, krijgt ook de familie Fest de rekening voor diens beleid gepresenteerd. De oudste zoon sterft aan het Oostfront, Joachim Fest zelf wordt gemobiliseerd en tekent (om inlijving bij de SS te vermijden) bij de Luftwaffe. Uiteindelijk eindigt hij als krijgsgevangene in een Amerikaans kamp in Frankrijk, waar hij twee jaar opgesloten zit. Zijn vader maakt het oorlogseinde mee in een Russisch kamp, waar hij vijftig kilo verliest. Voor de bevrijders zijn alle Duitsers even schuldig.

Fest beschrijft hoe moeilijk het is om na twaalf jaar lang zowat ondergronds te hebben geleefd, zich plots weer aan 'het normale leven' over te geven en in de openbaarheid te treden. 'Eigenlijk had ik de twintig jaar van mijn voorbije leven uitsluitend buiten de grenzen van wat gewoon was doorgebracht: onder de druk die permanent op mijn ouderlijk huis gelegen had, op school, in het internaat, in het leger en in gevangenschap. Wij, broers en zussen, hadden wel nooit geklaagd over de moeilijkheden die de jaren ons hadden bezorgd; veeleer ervoeren wij ze, onder de bescherming van mijn ouders, als een gelukkig en nooit bedreigd avontuur. Maar waren ze ook het leven?' En hij vraagt zich af: 'Misschien is het normale een veel zwaardere opgave. Het begint nu pas. Zul je dat aankunnen? En hoe dan?'

Uiteindelijk lukt het. Fest wordt een van de belangrijkste historici en journalisten van zijn tijd, en zal aan zijn jeugd een levenslange afkeer overhouden van alle -ismen en heilsleren. 'Al in de jaren '30 hadden het communisme en in zijn kielzog het nationaal-socialisme iedere niet vooringenomen toeschouwer moeten aanzetten tot een principiële vijandschap. Want de onmenselijkheden die uit de formuleringen van beider wereldduiding voortvloeiden, waren al te evident. Maar velen konden de verleiding van een enkel gedroomde, van de werkelijkheid ver verwijderde voorstelling niet weerstaan. Tegenwoordig nog zijn er niet weinig mooipraters die een sentimentele aanhankelijkheid koesteren jegens een mislukt -isme van een of andere richting.'

Politiek zal Fest altijd wantrouwen koesteren tegen iedereen die overtuigd is van zijn grote gelijk. Dat wantrouwen strekt zich ook uit tot schrijvers als Günter Grass, die de schuld en de schaamte van de Duitsers tot hun voornaamste onderwerp hebben gemaakt. 'Als Günter Grass of een van de talloze zelfbetichters hun gevoel van schaamte aanduiden, wilden ze helemaal niet wijzen op enige schuld van henzelf, maar op de vele redenen die anderen hadden om zich te schamen. Tot hun en ons aller schande, zo zeiden ze, was de massa daartoe niet bereid. Zijzelf voelden zich door het bekennen van hun schaamte al vrijgepleit van elk verwijt.' Niet lang nadat Fest dit had geschreven, bekende Grass dat hij bij de Waffen SS gediend had.

Is Ik niet daardoor een boek dat bitter of zwaar op de hand is? Dat is allerminst het geval. Daarvoor schrijft Fest veel te goed. Hij is een groot stilist, ontvouwt bijzonder lucide analyses en vertelt zijn verhaal met veel vaart, zin voor nuance én humor. Ook dat blijkt een belangrijk wapen om de waanzin van de naziterreur en al wat erna kwam te overleven. Wanneer een vriend van Fest na de oorlog na een lange afwezigheid terugkeert naar Berlijn, staat hem - vertelt Fest - een bijzonder onthaal te wachten. 'Een taxichauffeur op Tempelhof had hem al bij zijn eerste naoorlogse bezoek aan Berlijn herkend en hem bij de begroeting bij name genoemd en zijn pet diep voor hem afgenomen. Op de vraag hoe het de afgelopen jaren was geweest, had de chauffeur gewezen op de puinhopen om hen heen en geantwoord: “Ach, weet u, véél hebt u eigenlijk niet gemist!,'


DSL, 10-08-2007 (Toon Horsten)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB