Duizend jaar vernedering: Amin Maalouf over de strijd tussen oost en west

Amin Maalouf, 'De ontregeling van de wereld', Amsterdam: De Geus, 2010.


De wereld is ontredderd. De mens zou alleen maar redelijker, wijzer, vrijer en verdraagzamer worden. Maar tien jaar ver in het nieuwe millennium is achteruitgang niet meer ondenkbaar. Erger nog, achteruitgang wordt misschien onafwendbaar. De strijd tussen beschavingen raakt ook Europa in het hart.


Terrorisme is ontaard in zelfmoord, het Westen is cynischer dan ooit, de moslimwereld verkrampt door schaamte en chagrijn, het hyperkapitalisme ontspoort, we doen niets aan de nakende klimaatramp. Het is geen optimistisch portret dat de Frans-Libanese schrijver Amin Maalouf in De ontregeling van de wereld schetst. Maalouf is nochtans geen hellepredikant. De voorbije dagen sprak hij met zachte stem volle zalen toe in Gent, Amsterdam en Brussel. Maalouf raakt een gevoelige snaar. Hij is een vertaler tussen oost en west, tussen christendom en islam, tussen de Europese en Arabische geschiedenissen. Hij bekijkt in zijn boeken de kruistochten met de ogen van de Arabieren, laat de helden van zijn historische romans zwerven langs de paleizen van Constantinopel, Córdoba en Genua, diept zijn familiewortels in Libanon op. Wat zich nu afspeelt tussen de Arabische en westerse werelden, is voor Maalouf niet te begrijpen zonder de geschiedenis. Een geschiedenis van duizend jaar westerse expansie en van duizend jaar Arabische nederlagen, teleurstellingen en vernederingen. Raak daar maar eens uit.

Toch verleidt het gewicht van die geschiedenis Maalouf niet tot determinisme. Wellicht komt dat door zijn eigen geschiedenis. In zijn grootse familiefresco Oorsprong (2004) vertelt hij de droom van zijn grootvader. Die stichtte in 1910 in een dorp in Libanon de 'Universele School'. Jongens en meisjes waren er welkom, kinderen van alle overtuigingen en religies, die de onwetendheid zouden afschudden om vrije mensen te worden.

Probeert Maalouf de droom van zijn grootvader met andere middelen verder te zetten? In de luxueuze sofa van een Brusselse hotellobby vouwt Maalouf de handen en zet zich, zoals in zijn romans, aan het vertellen. 'Mijn grootvader leefde in een heel hoopvolle periode. Het contrast met een eeuw later kan niet groter zijn. Het begin van de twintigste eeuw was een passioneel moment in de geschiedenis van het Midden-Oosten. Het gevoel leefde dat de wereld vooruit zou gaan. Het gonsde van democratische bewegingen. Dat begon bij de Russisch-Japanse oorlog van 1904-1905, die zowel Rusland als Japan heeft wakker geschud. Perzië beleefde in 1906 een modernistische revolutie. In China begon de modernisering in 1911. Alle grote rijken van het Oosten beleefden in die vijf, zes jaar tijd drastische omwentelingen.'

'Mijn grootvader was toen in de bloei van zijn leven. Ook hij koesterde de droom van de vooruitgang van de Oriënt. In zijn papieren die ik in Libanon heb teruggevonden, beschreef hij wat hij zag als het echte probleem van het Oosten: onwetendheid. Onderwijs was de oplossing. Hij had een grote droom, die nu wat pathetisch overkomt, om een kleine dorpsschool te stichten en die de 'universele school' te noemen. Ik heb dat gebouwtje teruggevonden, het is nu een ruïne, de kleine klas onder de vouten, de ruimte boven waar mijn vader als kleine jongen woonde.'


Waarom was zijn droom pathetisch?

'Omdat hij de wereld wilde veranderen vanuit een dorpsschooltje. Dat is ontroerend, maar het kon niet ver leiden. Al heb ik respect voor zijn ambitie, want ik deel ze. Mijn grootvader schreef: “Alles wat het Westen gedaan heeft en doet, dat kunnen wij ook. Niets wat gebeurd is in het Westen, is ondenkbaar voor het Oosten. We leven onder het juk van de onwetendheid, we moeten ons daarvan bevrijden.'

'Van de dromen uit 1910 is niets overgebleven. We hebben een gruwelijke eeuw beleefd. Het Oosten staat verder van de vrijheid dan toen. Ik wil niet te pessimistisch klinken, maar de droom die mijn grootvader koesterde voor zijn regio is nu niet meer mogelijk. Het idee van meervoudige maatschappijen, waarin mensen kennis nastreven, waarin minderheden kunnen leven zonder discriminatie, dat was een prachtige droom, maar we zijn er vandaag niet.'


Waar is de moslimwereld het pad kwijtgeraakt?

'De Arabische cultuur bloeide in de zevende eeuw, met wat goede wil tot de elfde eeuw. We praten over een wereld die duizend jaar verval en achteruitgang beleefd heeft, en dat niet te boven is gekomen. De beschaving van het Midden-Oosten, waarvan ik zelf deel uitmaak, kampt met inherente culturele tekortkomingen.'

'Er zijn belangrijke wendingen niet genomen. De belangrijkste is de verlichting: het idee dat de mens mag denken buiten de kaders die hem gegeven zijn. En dat de rede de ultieme scheidsrechter is, en niet de autoriteit van een tekst of van een instelling. Dat is fundamenteel. Die revolutie heeft plaatsgevonden in het Westen. Paradoxaal genoeg lagen Arabische filosofen uit Andalusië daarvan aan de basis. In de moslimwereld is het vrijdenken van een filosoof als Averroës vruchteloos gebleken. In het Westen ontketenden zijn ideeën die grote intellectuele beweging die in de verlichting is uitgemond. Als we een democratische en gelaïciseerde maatschappij willen, moeten we de kracht van de rede bevestigen. Dat de moslimwereld dat niet gedaan heeft, ligt aan de rigiditeit in het hart van die Arabische maatschappij.'


De Arabische wereld wijst het imperialisme van het Westen met de vinger.

'Dat is gedeeltelijk terecht. Al eeuwen, sinds de kruistochten, zijn ze geconfronteerd met westerse expansiedrift. Maar ze zijn er nooit in geslaagd om een afdoende antwoord te formuleren. Ook alle andere beschavingen stonden de voorbije eeuwen machteloos tegen de Europese expansie. Japan heeft ten slotte zijn eigen versie gevonden van expansie, industrialisering en nationalisme. China is er pas dertig jaar geleden onder Deng Xiaoping toe gekomen om het begin van een antwoord te geven. India doet er al zestig jaar over. De moslimwereld blijft verloren en onmachtig.'


Dan hebben de criticasters gelijk dat de islam onverenigbaar is met rede, vrijheid en vooruitgang?

'Neen, dat is de islam niet. Teksten bepalen nooit de evolutie van een cultuur. Teksten zijn op zich onschuldig. Het christendom heeft in de loop van tweeduizend jaar teksten gevonden die de absolute monarchie oplegden, heksen en andersdenkenden tot de brandstapel veroordeelden en apartheid rechtvaardigden. Maar toen de westerse maatschappijen de maturiteit kregen om democratisch te worden, vonden ze teksten die geloof rijmden met democratie.'

'De Koran legt geen theocratie op. Als moslimmaatschappijen willen evolueren naar een scheiding tussen kerk en staat, dan vinden ze daar genoeg steun voor in de Koran. Was religie onder het regime van Franco een factor van regressie? Natuurlijk. Maar het katholicisme heeft Spanje niet verhinderd om vooruit te gaan.'


Als het aan de beschavingen zelf ligt, dan woedt er daadwerkelijk een beschavingsoorlog.

'Dat geloof ik niet, omdat er geen grote blokken van beschavingen tegenover elkaar staan. De maatschappijen in de moslimwereld zitten in dezelfde historische impasse, maar verder verschillen ze erg van elkaar. Er is een Indiaas subcontinent, en een Chinese realiteit, maar er is geen moslimwereld. Marokko, Libanon, Indonesië en Iran behoren niet tot dezelfde beschaving. Religie is geen bindende kracht, tenzij voor kleine groepjes gelijkgezinden. Alsof je een groot christelijk rijk zou willen stichten dat christenen uit Rusland én uit Zuid-Amerika zou omvatten. Dat is niet coherent.'


U schrijft die moslimwereld nochtans een gedeelde frustratie toe: rancune en ressentiment vanwege een gemeenschappelijk historisch fiasco.

'De moslimlanden delen inderdaad het gevoel dat ze hun plaats niet gevonden hebben in de hedendaagse wereld. Het gevoel verdwaald en miskend te zijn. Dat is ongenoegen. Het is geen positief gevoel van identificatie. Laat staan een gemeenschappelijk project. We hebben enkele pogingen gehad. Neem Iran. Maar heeft die religieuze revolutie enige reële waarde voor de rest van de moslimwereld? Het gaat over de sjiieten, zij maken tien procent van de moslims uit. En is het geslaagd? Kan Iran de rest van de wereld zeggen: kijk eens wat wij hebben opgebouwd? Wil iemand dat voorbeeld volgen? Noch economisch, noch sociaal, noch intellectueel is het een succes. En origineel is het ook al niet.'


De grootschalige migratie uit moslimlanden heeft de rancune tegen het Westen naar het hart van Europa gebracht.

'Het gevoel miskend te worden, verhoogt de malaise van migranten in West-Europa. Alle culturen uit het “zuiden, lijden onder frustratie. Ze zijn de overwonnenen van de geschiedenis. Hun cultuur wordt niet erkend. Het “noorden, is niet geïnteresseerd in hun dichters, schrijvers, muzikanten, schilders. Laatst sprak ik met een journalist die lang in China gewoond heeft. Een Chinese vriend vatte voor hem het Chinese succes samen: “Het Westen moet beginnen om ons te respecteren.,'

'Migranten moeten zich aanpassen aan de maatschappij, taal, realiteit, klimaat. Maar hun identiteit, achtergrond en taal wordt volledig miskend. Hoewel ze door 300 miljoen mensen gesproken wordt. Tussen talen en culturen heerst een onuitgesproken hiërarchie. Sommige zijn “achievers,, andere zijn “losers,.'


Pleit u daarmee toch voor een vorm van multiculturalisme? U vond multiculturalisme jaren geleden al een vorm van apartheid.

'Multiculturalisme heeft het volledig fout. Ik verwerp het idee dat mensen moeten worden beperkt tot hun eigen cultuur. Wie migreert, heeft de plicht en het recht zich te integreren. De taal leren. Zich laten doordringen van de cultuur van het land. Het land adopteren. En hij moet ook iets waardevols bijbrengen. Het is onaanvaardbaar dat mensen met hun gewoonten van ginds hier verder mogen leven in getto's. En het is ondenkbaar dat ze in een land leven zonder de taal te spreken. Dat is zowel voor het land als voor de migrant onaanvaardbaar.'


Hebben de rechtse populisten dan gelijk over migratie?

'Er is één cruciaal verschil met hen: populisten eisen dat migranten kiezen tussen de twee. Ik ben voor de synthese. Een migrant moet zijn twee culturen houden. Een migrant moet een bemiddelaar zijn tussen zijn cultuur van oorsprong en zijn nieuwe cultuur. Hij heeft de plicht zich volledig te integreren. Hij heeft het recht niet gediscrimineerd te worden, zijn oorspronkelijke taal en cultuur niet te vergeten en door te geven aan zijn kinderen.'


Komt het nog goed met de migratie?

'Het wordt heel moeilijk. Iedereen in Europa had kunnen zeggen wat Merkel zei over het failliet van het multiculturalisme. Ons model werkt niet. Nergens. Punt. We hebben in Europa een nieuwe filosofie van de migratie nodig. En we moeten een charter opstellen waarin de plichten en rechten van de migrant in duidelijke woorden vastliggen. De mensen moeten weten hoe ze zich moeten gedragen. En hoe ze niet aan discriminatie ten prooi vallen. Een voormalige Franse minister vond dat migranten hun voornaam maar moesten veranderen om niet meer gediscrimineerd te worden. Als we op dat niveau gaan spelen, wordt het een ramp.' Zou u de verwarring van de wereld anders beschrijven als u zelf moslim was?

'In Libanon heb ik altijd vrienden gehad uit de verschillende gemeenschappen. Als we samen de toestand van de Arabische wereld bespreken, voelen we allemaal dezelfde droefenis. Mensen hoeven niet de gevangenen te zijn van de cultuur waaruit ze voortkomen. Maar wie zoals ik een tussenwereld bewoont, krijgt toch een ander inzicht. Tegelijk Arabisch en christelijk zijn, is niet altijd comfortabel (lacht even), maar het geeft me wel een geprivilegieerde observatieplek.'

'Omdat ik niet uit Europa kom, maar er wel al 35 jaar woon, zie ik hoe belangrijk Europa voor de wereld is. Maar het is ook ontredderd. Ik zou graag willen dat Europa slaagt. Dat het een model vindt om met diversiteit om te gaan dat voor de rest van de wereld als voorbeeld kan dienen. Als één beschaving een nieuw model kan ontwikkelen, is het Europa. Maar als zelfs Europa die cruciale kwesties niet kan oplossen, staat de wereld er niet goed voor.'


DS, 04-12-2010 (Karel Verhoeven)

Bijgesloten Bestanden

	PPT Samenleving 2b.ppt (4.87 MB, 134x gelezen)
	PPT Samenleving 2a.pptx (329.7 KB, 91x gelezen)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB